Mijn late, maar verpletterende kennismaking met Henry James

Henry James is een zeer geroemd auteur, en "The portrait of a lady" is voor velen James meesterwerk, al vinden anderen, waaronder hijzelf, "The ambassadors" nog beter. Toch las ik tot nu toe alleen kort werk van James, want ik durfde zijn romans niet aan. Die leken mij te complex van taal, te moeilijk, te taai en saai ook. Maar onlangs las ik alsnog “The portrait of a lady”, en werd ik tot mijn verrassing totaal weggeblazen, overrompeld en overweldigd. Het bleek een meesterwerk van de zeldzame buitencategorie, dat mij door de oogverblindende schoonheid van zijn stijl en vorm helemaal hilair maakte. Het bleek een van de geniaalste boeken die ik de afgelopen jaren las, even verbijsterend goed als bijvoorbeeld “Anna Karenina” van Tolstoj, met Nabokoviaans prachtige en euforiserende zinnen op elke pagina. Ik word snel enthousiast van mooie boeken, maar “The portrait of a lady” vind ik echt hoogst exceptioneel: Henry James is door dit boek meteen een van mijn persoonlijke favorieten geworden, van wie ik nog veel meer wil lezen. En “The portrait of a lady” hoop ik nog meerdere keren te kunnen herlezen. Subliem, mensen, totaal subliem.

Hoofdpersoon is de onconventionele Isabel Archer, een aantrekkelijke en intelligente Amerikaanse jongedame met aanstekelijk beschreven enthousiasme, intellectuele nieuwsgierigheid, vrijheidsdrang en levenshonger. Maar ook een dame die haar enthousiasme, belezenheid en intelligentie helaas niet altijd paart aan inzicht in de grillige gemeenheden van het leven. Na de dood van haar vader wordt zij door haar hoogst excentrieke tante meegenomen naar Engeland; vervolgens reist zij door de wereld, met name Europa, en wordt zij overweldigd door de schoonheid en het goede leven in Florence en Rome. Door een forse erfenis is zij ook puissant rijk geworden, hetgeen haar duizelingwekkend veel extra duizelingwekkende vrijheid geeft om het leven te onderzoeken, zonder te worden geknecht door conventies of beperkingen van het alledaagse. Ze wijst daarom enkele huwelijkskandidaten af, die voor meer conventionele geesten een ‘goede partij’ zouden zijn geweest, maar niet voor de oneindig nieuwsgierige en onderzoekende Isabel. Vooral vrijheidsdrang, en daarmee het snakkende verlangen naar open blijvende horizonten, weerhoudt Isabel volgens mij van het kiezen voor een huwelijkspartner en een vast liggende bestemming. Verbazend genoeg wordt ze echter toch in een ongelukkig huwelijk gemanoeuvreerd, met Gilbert Osmond, een hoogst onconventionele en anti-maatschappelijke estheet, die bij nader inzien ook behoorlijk kil, steriel en onverschillig blijkt. Extra teleurstellend is bovendien de ontdekking dat de door haar zo bewonderde madame Merle, een aanvankelijk wat onduidelijk soort vriendin van Osmond, het tot stand komen van dat huwelijk gemanipuleerd blijkt te hebben. Een crisis kan niet uitblijven, maar het verhaal eindigt met een intrigerend open einde: we zijn als lezers deelgenoot gemaakt van Isabels stuwmeren van teleurstelling, twijfel, verloren hoop en innerlijke worsteling, we weten daardoor dat ze een pad voor zich ziet, maar we weten niet wat dit pad is en hoe zij dit pad zal gaan lopen. En zelfs niet OF ze dat pad zal lopen: elk ik en elk levensverhaal lijkt bij James een omhulsel van steeds veranderende omstandigheden, een onvoorspelbare kluwen van ongewisse aanhangsels, een vloeiende openheid waarbij alleen een open eind past.

Een verhaal dus dat draait om illusies en het verlies daarvan, om de complexiteit van existentiële keuzes en het omgaan met de onvoorspelbare en vaak teleurstellende gevolgen van die keuzes, om het zoeken naar schoonheid en levensvervulling buiten de stoffige wereld der conventies, om passie en verraad, om puurheid en de bezoedeling daarvan, om het kwaad dat zich op vele manieren subtiel en ongezien in de loop der dingen weet te verknopen, en nog veel meer. Ook is het naar mijn gevoel een roman die borende existentialistische thema’s aan de orde stelt, nog voordat het existentialisme was uitgevonden: de gedoemdheid om vrij te zijn en te moeten leven zonder richtsnoer, de even onmogelijke als essentiële opgave om eigen authentieke keuzes te maken in een absurde wereld zonder duidelijk houvast en waardenkader. Naar mijn gevoel is dat waar Isabel onder meer mee worstelt: door haar fortuin had ze ultieme vrijheid, in die vrijheid heeft ze keuzes gemaakt met totaal onverwachte gevolgen, en nu weet ze niet hoe het verder moet. Een situatie vol gillende leegte en vertwijfeling, en vol geniaal beschreven existentiële angst. Maar ook Osmond vind ik een existentialistisch personage, door zijn totale innerlijke leegte, en omdat zijn esthetische onthechting aan alle conventies geen bevredigend antwoord biedt op de vraag “hoe te leven zonder te worden geknecht door vervreemdende conventies?”. Hij is dus voor mij veel meer dan alleen maar een eendimensionaal beschreven schurk. Dat geldt nog sterker voor madame Merle: zij staat op bijna ijzingwekkende wijze voor de ruïnes van haar wereldbeeld, en veel van haar manipulaties lijken niet alleen uit boosaardigheid voort te komen maar ook uit afgrondige en aangrijpende desillusie. En echt een heroïsch personage vind ik Ralph, de dodelijk zieke neef van Isabel, door zijn ziekte totaal onthecht aan het bestaan en van illusies bevrijd. Maar vol humor, geestkracht en onbaatzuchtige -want: illusieloze- liefde voor Isabel. Al pakt dat laatste deels weer negatiever uit dan bedoeld, om redenen die de lezer zelf maar moet ontdekken. Ook Isabel zelf is naar mijn gevoel zonder meer heroïsch: ze is deels weliswaar slachtoffer van eigen verkeerde keuzes en eigen onjuiste inschattingen, maar ze peilt en doorvoelt de gevolgen daarvan, en de eigen angsten en ruïneuze desillusies, met opmerkelijk veel moed.

Maar ik bewonder -neen: adoreer!- “The portrait of a lady” vooral vanwege zijn briljante stijl en zijn ongehoorde en in mijn beleving ongeëvenaarde psychologische subtiliteit en diepgang. Toegegeven, James vertelling heeft het trage tempo van een gammele postkoets of een apenrelaxte flaneur. Dat komt doordat er weinig actie is, aangezien er enorm veel wordt nagedacht, gereflecteerd en gepraat. Maar ook door het gebruik van lange, soms zeer lange en zeer kunstige zinnen, met veel komma’s, punt- komma’s en allerlei subtiliteiten, nuances, toespelingen, raadsels die van meerdere kanten worden bekeken maar niet worden opgelost. Daarna komt er weer zo’n zin, die dezelfde raadsels op nog weer andere wijze omspeelt of juist nieuwe raadsels oproept, zodat de voorafgaande zin nog mooier en rijker wordt dan hij al was, maar vaak ook raadselachtiger. Soms worden die zinnen aaneengesmeed tot ellenlange zelfreflecties van met name Isabel, waarin ze op ongehoord fraaie wijze alle details analyseert van alles wat haar met stomheid slaat. Soms verwoorden die zinnen allerlei hypothetische, tastende, maar steeds briljant en ultra-subtiel geformuleerde gedachten van de naamloze verteller: over wat Isabel, half bewust, denkt, of over Isabels tegenstrijdige en soms onbewuste drijfveren. Die zinnen van de verteller bevatten vaak opmerkelijk pregnante symbolische taferelen: Isabel die in een afgesloten ruimte zit met alleen een nauw raam, zodat de lezer beter beseft dat ze in een kooi zit dan Isabel zelf; Isabel die naar de Romeinse ruïnes kijkt en daarin een raadselachtig soort troost vindt voor haar eigen innerlijke ruïnes; Osmond die een kopie maakt van een tekening van een inmiddels niet meer bestaande munt; personages die vertwijfeld staren naar een tapijt alsof ze ook in dat tapijt vergeefs zoeken naar een duidelijk patroon; enzovoort enzovoort. Bovendien zijn er ook nog die vele meesterlijke, vaak ellenlange dialogen, waarin ook vaak weer dat soort enorm lange en genuanceerde zinnen opduiken. Dialogen waarin vaak zeer veel wordt gezegd tussen de regels door, en onder de oppervlakte. Dialogen die vaak enorm vermakelijke wonderen van conversatiekunst zijn, maar met een raadselachtige onderstroom. Dialogen ook die steeds tipjes van de sluier oplichten, en tantaliserende glimpen laten zien van wat Isabel en de vele andere personages beweegt. Dialogen kortom die het raadsel dat alle personages zijn nog verder verrijken en verdiepen.

Die zinnen van James zijn wonderen van subtiliteit, genuanceerdheid en kunstzinnig vernuft. Ze zijn naar de smaak van velen vast gekunsteld: niemand denkt of praat immers in de stijl van James verteller en James personages. Maar juist door hun kunstzinnige subtiliteit geven die zinnen ook een enorm rijk beeld van onze zo grillige, veelkantige en vaak raadselachtige psyche. Er zijn volgens mij maar heel weinig schrijvers die zo’n rijk geschakeerd beeld weten te geven van de psyche van hun personages, inclusief alle raadselachtige schaduwen daarin. En er zijn ook maar heel weinig schrijvers die zo genuanceerd en subtiel kunnen schrijven over existentiële wanhoop, diep gevoelde vreugde, de verrukking van schoonheid, verdrongen angst, het zoeken naar zin en het twijfelen aan die zoektocht, en zo meer. De stijl van James is uniek; precies dankzij die unieke stijl is hij in staat om prachtig genuanceerde perspectieven te weven op onze zo raadselachtige psyche. En om dat laatste bewonder ik hem. Uitbundig.

“The portrait of a lady” was mijn eerste, late, maar ook verpletterende kennismaking met Henry James als romancier. Vol vreugde mijmer en geniet ik nog even na. En dan ga ik eens nadenken wat ik zal gaan doen. Ga ik “Mrs Osmond” lezen, de nieuwe door John Banville geschreven sequel op “The portrait of a lady”? Of ga ik voor een roman van Henry James zelf, bijvoorbeeld "The ambassadors"? Hoe dan ook: klaar met Henry James ben ik tot mijn vreugde nog lang niet!