Conformeren tot de dood er op volgt

Het is alsof Frans Coenen (1866-1936) zijn einde voelde naderen toen hij begon aan “Onpersoonlijke Herinneringen”. Het werk werd eerst in vijf delen gepubliceerd in het literaire tijdschrift Groot-Nederland. In 1936, kort na zijn dood is “Oorspronkelijke Herinneringen” in boekvorm gepubliceerd. Nog één keer rechtte Coenen zijn rug om ons, zijn lezers, een boodschap mee te geven. Niet dat “Onpersoonlijke Herinneringen” een zwaar moralistische roman is, maar Coenen neemt wel degelijk afstand van het conformeren aan wat ‘men’ gepast gedrag vindt.

“Onpersoonlijke Herinneringen” is zijn eerste fictie sinds “Burgermensen” in 1905. In de tussenliggende jaren schreef hij essays, recensies en literaire kronieken. Hij groeide uit tot een van de voornaamste critici in Nederland. Zijn vroege romans zijn naturalistisch met een stevige scheut Tachtigers sensitiviteit en worden gekenmerkt door uitzichtloosheid en verveling. In zijn kritisch proza is hij een scherp observator die met een milde ironie (soms bot sarcasme) kijkt naar politiek-maatschappelijke ideologieën en literaire theorieën. In “Onpersoonlijke Herinneringen” komen deze twee kanten van de auteur op evenwichtige wijze samen. Hierdoor is dit boek voor een hedendaagse lezer, die (nog) niet gewend is om naturalistische romans te lezen, een goede introductie in het oeuvre van Coenen.

De (auto-)biografische roman begint met een vertellende ‘ik’ die voor het eerst op de Amsterdamse Herengracht door het (voormalige) huis van de familie Diefenbach – Le Roy. De laatste bewoonster, Louise, is onlangs overleden en heeft het huis aan de gemeente Amsterdam geschonken om als museum ingericht te worden. De verteller is Frans Coenen die in 1895 wordt aangesteld als conservator-directeur van het dan net gestichte museum Willet-Holthuysen. De weduwe S.L.G. Willet-Holshuysen heeft de zeventiende-eeuwse patriciërswoning in legaat aan de gemeente Amsterdam overgedragen.

Het huis stinkt naar kattenpis en het is er een rommelig. In die rommel doet testamentair executeur de heer Bekking zijn werk. “Deze van huis uit zo infatsoenlijke en correcte Amsterdamse burger…leek wel een volkomen misverstand en een ellendig toeval”. Er volgen nog veel van dergelijke rake typeringen van Coenen’s hand in “Onpersoonlijke Herinneringen”. Tegen het einde van de rondgang door het huis neemt ‘ik’ de reisdagboeken van de heer Diefenbach, de vader van Louise, ter hand. Deze reisdagboeken zijn gespeend van enig persoonlijk gevoel. Dat kan ook niet anders, want de heer Diefenbach doet precies wat ‘men’ van hem verwacht wanneer hij met vrouw en dochter door Europa reist. Op die enkele momenten dat Diefenbach bij zichzelf iets van een eigen persoonlijkheid dreigt te ervaren kan hij er nauwelijks mee om gaan.

Wanneer Louise er als tienermeisje achter komt dat zij “niet geheel een meisje” is en ze zich toch conformeert aan ‘het meisje’ zijn, is dat niet eens tegen wil en dank of tegen beter weten in. ‘Men’, inclusief Louise, doet niet anders, kan niet anders, dan conformeren aan wat er door ‘men’ verwacht wordt. Dus trouwt Louise op 34-jarige leeftijd met de verlopen bon vivant Abraham Le Roy. Hierdoor voorkomt ze dat ‘men’ gaat vermoeden dat er iets mis is met haar en hij krijgt toegang tot haar geld om zijn hobby’s en drankgelagen te financieren. Niet dat een van tweeën door dit arrangement ook maar iets van levensgeluk gaat ervaren. Daar zijn ze alle twee niet (meer) toe in staat.

Na het overlijden van haar echtgenoot trekt Louise zich steeds verder terug in haar kamers in de woning op de Herengracht omringt door haar katten die zij en een oude huishoudster niet meer goed kunnen verzorgen. Waar Louise nog wel voor zorgt is haar testament, waarin is opgenomen dat de woning als museum aan de gemeente Amsterdam wordt geschonken. Het is deze woning die ‘ik’ een paar maanden na het overlijden van Louise binnen stapt.