Misschien wel Remarque's mooiste

“Der Mensch war um diese Zeit nichts mehr, ein gültiger Pass alles…” Eigenlijk is deze ene zin een samenvatting van Die Nacht von Lissabon. Het is de laatst voltooide roman van Erich Maria Remarque (en inmiddels ook in het Nederlands verkrijgbaar als De nacht in Lissabon). Het is het verhaal van verschoppelingen die – vaak tevergeefs – het knotsgekke Europa van 1942 willen ontvluchten.
De ik-verteller loopt ’s avonds laat te dolen in de haven van Lissabon. Met alle geluk van de wereld heeft hij het neutrale Portugal bereikt. Hij staart naar het schip dat de volgende avond naar Amerika zal varen; Amerika, als de berg Ararat. Het schip van levensbelang. Helaas heeft hij geen tickets en geen visum, terwijl dit ene schip zijn laatste hoop is op redding. Dan doemt een gestalte op. In eerste instantie probeert de verteller zich omzichtig uit de voeten te maken, maar die schim blijft hem achtervolgen en haalt hem uiteindelijk in. Het blijkt een landgenoot, ene Josef Schwarz volgens diens vervalste pas. De vreemdeling beschikt wel over visa en tickets voor het droomschip dat in het duister aan de kade in de rivier de Tejo ligt. Hij biedt die toegangskaarten naar het paradijs aan op een voorwaarde: dat de ik-verteller de komende nacht luistert naar zijn verhaal. Vanaf dat moment is Die Nacht von Lissabon vooral een monoloog, waarbij de mannen in duistere kroegen en bordelen belanden en de bevoorrechte Schwarz diens verhaal doet.

Het verhaal van Schwarz vat samen wat een doorsnee gezin – van goede komaf, dat dan weer wel – zoal kon overkomen. Continu op de vlucht voor het kwaad, in het besef dat hun vonnis getekend is als zij worden aangehouden. Zwitserland, Frankrijk, en uiteindelijk Portugal. Vluchtelingen worden in alle landen gewantrouwd en vaak gevangen genomen. Ontbering is hun deel. De vrouw van Schwarz, die de dag ervoor aan kanker is overleden, is geïnterneerd geweest in Frankrijk. Amerika is voor hem een gepasseerd station, hij wil zijn muze in ere houden zoals hij haar heeft gekend. Samen uit, samen thuis. En zo kan de ik-verteller uiteindelijk ontsnappen aan Hitlers moordmachine.
Via een liefdesgeschiedenis toont Remarque de lezer, voorzichtig gedoseerd als door een zonnebril, het verblindende licht waarin zovelen zouden ondergaan. Het is misschien wel – juist ook door de gekozen vorm – een van zijn aangrijpendste romans.