Volmaakte ode aan de middelmatigheid

Beoordeel het boek dat de schrijver heeft geschreven, niet het boek dat jij als recensent had willen lezen. Vrij vertaald luidt zo de eerste regel (van in totaal zes) die John Updike in de jaren zeventig opstelde voor constructieve kritiek. Try to understand what the author wished to do, and do not blame him for not achieving what he did not attempt. Bijna vijftig jaar nadat Updike het nodig vond deze best wel basale regel neer te schrijven, gaat dit nog steeds wel eens mis, zo ook bij de Hebban recensie van Bijna een vader. Ik kan dit de recensent van dienst niet kwalijk nemen, want de Nederlandse uitgever vond het nodig de roman een geheel andere titel te geven, waardoor de lezer denkt dat hij een familieroman in handen heeft. Ook ik begon aan dit verhaal in de verwachting een pendant of tegenhanger te vinden van De Mitsukoshi Troostbaby Company van Auke Hulst, ook een roman over een soort van (bijna een) vaderschap en deels kwam die verwachting ook wel uit, met dien verstande dat in vergelijking met de weliswaar imposante maar sombere burcht van zelfbeklag en falen die Hulst heeft opgetrokken, Bijna een vader veeleer een lichte en opgeruimde doorzonwoning is die van binnen aanmerkelijk groter is dan hij van buiten lijkt.

Het verhaal begint in de jaren negentig met twee jonge geliefden, Carla en Gonzalo. Hij een aspirerend dichter (in Chili dat inderdaad grote dichters heeft voortgebracht, waarvan twee de Nobelprijs voor de literatuur wonnen, schijnt dichten te zijn wat voetbal in Brazilie is – althans dit laat Zambra een van zijn personage opmerken), zij laat niet merken hoe matig zijn gedichten zijn. Dat klinkt als een degelijk fundament voor een relatie, maar desondanks houdt de liefde geen stand. Als de personages elkaar jaren later weer treffen, springt de vonk echter toch weer over. Met Carla’s zoon Vicente vormen Carla en Gonzalo een samengesteld gezin en de kleine, alledaagsigheden die een dergelijke verbintenis vorm en kleur geven, zijn ontegenzeggelijk het warme hart van deze roman. Uiteindelijk strandt de verbintenis weer en vertrekt Gonzalo naar New York om een wetenschappelijke loopbaan na te jagen.

Het is daarom misschien geen toeval dat Vicente in het derde deel, als hij ongeveer de leeftijd heeft die Gonzalo aan het begin had, in de ban raakt van de Amerikaanse journaliste Pru, die na een pijnlijke relatiebreuk ietwat verloren door Chili trekt, op zoek naar een verhaal. Zeker geen toeval zal het zijn dat hij, evenals zijn voormalige stiefvader, poetische ambities heeft. De uiteindelijke waardering die de lezer op kan brengen voor Bijna een vader, zal in niet onbelangrijke mate samenhangen met het incasseringsvermogen van deze lezer voor de breed geëtaleerde meningen en overdenkingen van een tamelijk onmatige stroom aan Chileense dichters, journalisten en andere literaire randfiguren. Persoonlijk vond ik het ook wel wat veel en had ik ook liever meer over Vicentes kat gelezen, maar dat is nu eenmaal niet het boek dat Zambra schreef en op een gegeven moment raakte ik ook wel weer gecharmeerd van de bonte parade van excentriekelingen en krabbelaars (geen van allen groots, de een alleen wat kleiner dan de ander) die tezamen, zoals Pru ergens opmerkt, toch ook een soort familie vormen. Bovendien heb ik het idee dat er impliciet wel wat meer wordt gezegd over de Chileense cultuur en hoe deze zich verhoudt tot die van de de grote Noorderbuur op het andere halfrond, dan ik als Nederlandse lezer meekrijg.

Onder het mom wie het kan doet het en wie het niet kan gaat het onderwijzen (dichten hebben we het dan over), keert Gonzalo weer terug uit New York en zo worden hij en Vicente weer herenigd. Dat heeft niet helemaal het gewicht van de ontmoeting tussen Stephen Dedalus en Leopold Bloom, maar niettemin is het een glorieus slotakkoord van een rijke, grillige en daardoor ook ongrijpbare roman. Het traditionele plussen en minnen van de verhaalkritiek doet naar mijn gevoel niet helemaal recht aan een vertelling die het, hoewel er in een behoorlijke tijdsspanne veel gebeurt met een rijke cast aan personages, het meer van de sfeer dan van de plot lijkt te moeten hebben. Een sleutelpassage zou de scene kunnen zijn waarin Gonzalo voor zijn boekenkast staat en constateert dat hij zich van boeken (romans) die hem ooit mateloos fascineerden, alleen nog maar frases, scenes of een bepaalde sfeer voor de geest kan halen, terwijl hij gedichten uit het hoofd kent. Natuurlijk is het niet alleen best wel vermetel maar op een bepaalde manier ook oergeestig om zo’n vuistdikke roman over dichten en (middelmatige) dichters te schrijven en dat alleen al kan ik erg waarderen. Maar de grootste kwaliteit van Bijna een vader is dat het in tegenstelling tot de overgrote meerderheid van romans (en dan kijk ik onder andere (maar zeker niet alleen) naar jou Mitsukoshi Troostbaby Company) die als de laatste bladzijde is omgeslagen heel erg en ook heel definitief ‘uit’ zijn, op een bepaalde manier blijft hangen. Daardoor heeft het ontegenzeggelijk ook poetische kwaliteiten en dat is toch lang niet gek voor zo’n grote roman.