Goed is niet noodzakelijk mooi.

Explicador is een bijzonder boek. Bijzonder rijk. Bijzonder experimenteel. Bijzonder verwarrend ook. Het boek speelt zich af in één dag die verloopt in een soort koortsachtige roes. Hoofdpersonage S – hij heet echt alleen S - is niet enkel letterlijk koortsig door een ontsteking in zijn rug, hij heeft ook een deadline: hij moet op deze dag een Manifest inleveren. Dat Manifest is de start van een groot plan: zijn bedrijf – DAAAD – zal een Virtueel Congres organiseren waarop het wetenschappers, denkers, kunstenaars, schrijvers, filmers, muzikanten, psychologen, historici… uitnodigt om na te denken over wat de mens is en wil zijn in een tijd waarin het dagelijks leven door de razendsnelle vooruitgang van de digitale technologie ingrijpend wijzigt. DAAAD wil kunstmatige intelligentie, deep learning en machine learning niet overlaten aan de grote technologiebedrijven en ‘eikeltjes met hoodies’ maar zelf een humaan computerbrein ontwerpen, een brein dat niet alleen gevoed wordt met data, maar ook met verbeelding, met schoonheid, met kunsten, met gedachten en twijfel.
In een inleidend hoofdstuk spreekt Pleij de lezer rechtstreeks aan (je-perspectief) en zet hem een virtuele bril op. Met die bril kan ‘je’ in de volgende hoofstukken rondkijken in het brein van S, van de mens S, een mens die worstelt met zijn identiteit, een mens met verlangens en lusten, een mens die zoekt en twijfelt. Een mens die een kind is van zijn tijd, van een samenleving waarin individuele vrijheid wordt vereerd als hoogste goed, ten koste van verbondenheid met een ander. Een mens ook gevat in een lichaam, een lichaam dat ziek wordt en zich niet laat dicteren door het algoritme. Die mens, lijkt de premisse te zijn, die mens kan niet geheel gevat worden in en vervangen worden door een computer.
Je ziet fragmenten. Soms zijn het herinneringen. Soms zijn het zomaar wat onwillekeurige of onbewuste mijmeringen. Soms zijn het ideeën, groots en meeslepend, of hoogmoedig, absurd en ronduit verwerpelijk. S/Pleij ziet parallellen tussen de razendsnelle technologische evolutie van onze tijd en het Europa van rond WOI, hij dweept met futuristen en dadaïsten, zoekt verdieping bij filosofen en denkers. Soms is het razend interessant. Soms is het echt niet te volgen. In de roes van de koorts slaat S zelfs aan het dichten. Zoals zijn grote voorbeeld, de modernist Paul van Ostaijen, die door S/Pleij intrigerend tot leven wordt gebracht, en die in de roes van de cocaïne de grootste creativiteit bereikte. Het is knap hoe Pleij ook in de structuur van zijn boek op zoek gaat naar de dichter.
Af en toe wisselt Pleij van perspectief en laat hij enkele vrouwen aan het woord, zoals Ster, de halfzus van S, of Yann, zijn jeugdvriendin en zakenpartner, of Emmeke, de grote liefde van Paul van Ostaijen. Het is opvallend hoe die dames de dingen telkens in een ander daglicht plaatsen. Dat zal geen toeval zijn. S/Pleij heeft het immers niet voor de ‘bleke mannetjes die het digitale naar hun evenbeeld scheppen’ en die thans de grote technologiereuzen als Facebook, Microsoft, Google, Apple, Amazon domineren.
Nu verwacht je waarschijnlijk dat al die verhaallijnen, gedachten en ideeën mooi in elkaar gaan schuiven om te leiden naar een beklijvend verhaal en een revelerend slot. Mooi niet. Het blijven snippers. Het blijft ook abstract. Pleij geeft geen pasklaar antwoord op de vragen die hij opwerpt. Sterker nog. Hij laat uitschijnen dat hij het zelf ook niet allemaal begrijpt. Gedurfd. En ongewoon voor een roman. Misschien is dat in essentie wat dit boek is. Iets nieuws. Geestverruimend. Een ervaring, niet te vatten in nullen of enen, iets wat mij, mens onderscheidt van de computer.