Toch te zware kost

Christa Wolf (1929 - 2011) is een Duits auteur. Door de ligging van haar woonplaats en toevalligheden in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog kwam zij in de DDR terecht. Ze werd overtuigd communiste, maar kritisch op de inrichting ervan door de autoriteiten. Ze werd jarenlang intensief bespioneerd.

Stad der engelen is (op zijn minst gedeeltelijk) autobiografisch.
De ik-figuur is een auteur uit de DDR. Kort na de Wende aanvaardt zij een stipendium van het Getty Center in Los Angeles en verblijft in een Schrijvershuis met andere gasten van het Center. Ze werkt aan een biografie over haar (oudere) vriendin Emma, die na een veelbewogen leven is overleden. Emma heeft haar een pakket brieven nagelaten van ene L., die Nazi-Duitsland is ontvlucht naar de VS, maar tot diep in de jaren ‘70 met haar is blijven corresponderen. Tijdens haar verblijf in de VS hoopt de hoofdpersoon L. te identificeren.
Hoewel de geweldloze Wende alom als succes wordt gezien, is de ik-figuur verdrietig over het verlies van haar vaderland. Geld en persoonsdocumenten hebben hun waarde verloren. Dat niet alleen. De mensen hebben hun eigenwaarde verloren, want na aanvankelijke euforie - de verworven bewegingsvrijheid en de mogelijkheid spullen te kopen die voorheen onbereikbaar waren - worden fabrieken in hoog tempo gesaneerd of gesloten, stijgt de werkloosheid tot boven de 20% en verliezen de West-Duitsers al snel hun belangstelling.
Wekenlang heeft ze in het gebouw van de Stasi gezeten om de 23 ordners door te werken met informatie die over haar is verzameld. Tot haar ontsteltenis ontdekt ze een dun dossiertje van haar bijdrage als ‘Informeel Medewerker’; zij blijkt korte tijd informatie te hebben verstrekt over anderen, weliswaar onbelangrijke informatie, maar toch.
Als ze in Los Angeles verblijft, breekt de hel los. De Stasi-dossiers worden openbaar toegankelijk. Wekenlang staan de kranten er bol van dat zij, een gevierd schrijfster en een voorbeeld voor velen, voor de Stasi heeft gewerkt.
Ze kan zich niet voorstellen dat ze zich die episode niet kan herinneren en raakt in verwarring.

Het boek is een aaneenschakeling van gedachten, notities, citaten, weergaven van gesprekken, beschrijvingen van ontmoetingen en uitstapjes. Ontmoetingen met Joodse Duitsers die nazi-Duitsland konden verlaten, maar nog altijd verteerd worden door heimwee en dolgraag een Duitse ontmoeten. Notities over haar leven in de DDR, waar de wandaden van de nazi’s werden toegeschreven aan West-Duitsers, waardoor het gedachtegoed dat eraan ten grondslag had gelegen kon blijven doorsudderen en niet werd gereinigd. Over het feit dat zij geen enkele herinnering heeft aan haar bijdrage aan de stasi-documenten. Vergelijkingen van het Oostblok met de vrije VS, waar andersdenkenden (communisten) evengoed als staatsgevaarlijk werden beschouwd en behandeld. Gesprekken met haar huisgenoot: “Je wilde dat iedereen van je hield, ook de autoriteiten.” Citaten uit boeken van schrijvers die onder de nazi’s naar de VS zijn uitgeweken, onder wie Brecht, Remarque, Heinrich en Thomas Mann. Gedachten over verlies en verraad, het verdwijnen van beschavingen: de DDR die werd vermorzeld door de Sovjet-Unie en uiteindelijk door de Bondsrepubliek, maar ook indiaanse beschavingen die nagenoeg verdwenen in het moderne Amerika.
De overcoat van dr. Freud is de jas die je verwarmt en beschermt, die je zo nodig kan verbergen. Maar die je binnenstebuiten moet keren om het binnenste zichtbaar te maken.
Uiteindelijk meet ze zich een eigen engel aan, een geweten dat haar soms tot de orde roept, soms geruststelt, maar steeds vergezelt en begeleidt.

Prachtig geschreven. Een intrigerend boek ook wel. Toch werd ik er niet ingezogen en bleef ik achter met vragen. Kennelijk iets te zware kost voor mij …