Overgave op commando

In deze kleine roman lezen we over de coming-of-age van Schelvis. De auteur laat in het midden of het om een jongen of een meisje gaat. Er verschijnen tegenwoordig wel meer verhalen waarin dat speelt. Zo schreef ik kort geleden nog over ‘De Godden broers’ van Meg Rosoff. In dit boek behandelt Rosoff het genderthema en de ontdekking van de liefde. Maar Nadia de Vries blijft daar ver van weg. Haar hoofdpersonage heeft het helemaal niet over seksualiteit en staat ook niet voor een non-binair personage. Schelvis verpersoonlijkt een groep jongeren, staat model voor een klasse en illustreert hoezeer afkomst hun toekomst bepaalt. Toch is binnen de dwingende kaders van de klassen ruimte voor eigenheid. Ogenschijnlijk uit zich dat aan de oppervlakte. Hoe zie je eruit? Hoe laat je je kennen? Welk beeld krijgt de ander van je te zien? Het verhaal van Schelvis echter laat zien dat, hoe zeer je je ook conformeert, er altijd ruimte is voor eigen gedachten en ideeën. Nadia De Vries onderstreept dat met de laatste zin van het boek: “En ik dacht: Kijk, dat ben ik!”

Afkomst
In nauwelijks 150 pagina’s beschrijft Schelvis zijn/haar jeugd en afkomst. Ook lezen we hoe beperkt de ruimte is die haar/zijn klasse inneemt. Het eerste deel van het boek is gesitueerd aan de kust. In de kleine stad draait alle bedrijvigheid en dus ook de werkgelegenheid om distributiecentra en de fabriek die donkere wolken naar de hemel spuugt. De inwoners zijn niet anders gewend dan dat ze dáár allemaal werken. Zolang je 2 handen en 2 benen hebt kun je werken. Nadenken hoeft niet, ontsnappen of opklimmen is eigenlijk onmogelijk. De vrienden van Schelvis zitten allemaal in hetzelfde schuitje en accepteren dat gelaten. Drugs en drank helpen daarbij. Iedereen doet hetzelfde, ís ook hetzelfde. Behalve misschien aan de buitenkant. Ze onderscheiden zich liever door hun piercings, tatoeages en/of haarkleur dan dat ze in gedrag afwijken, hoe minimaal ook. Wanneer Schelvis dat laatste wel doet treden de zogenaamde vrienden gruwelijk hard op. Na een zware mishandeling vlucht Schelvis voor de onverbiddelijke waarheid dat je niet zómaar buiten je eigen vriendengroep kunt treden.

Lotsbestemming
In het tweede deel van het boek verplaatst De Vries de handeling dan naar de grote stad. Maar daar vindt Schelvis geen enkele connectie. Niet in werk, niet in wonen, niet in een vriendengroep. Niet wetend hoe zich te handhaven in de opportunistische meedogenloze stad dreigt Schelvis elk gevoel voor eigenwaarde te verliezen. En ook dáár verzeilt hij/zij in een zwaar traumatiserende situatie. Wellicht door de parallel met die eerste mishandeling lijkt het erop dat Schelvis zich realiseert dat de grote stad niet voor hun klasse is weggelegd en volgt een terugkeer naar het dorp aan de kust. Daar is werkelijk niets veranderd maar zien we de aanvaarding van de herkenning. Schelvis is daar thuis.

Personages
Was het in het eerste deel de oude (jeugd)vriendengroep waarin Schelvis om te beginnen deel van uitmaakte, in het tweede deel komt Schelvis uiteindelijk terecht in een kleine groep alternatievelingen. Het lijkt erop dat er ruimte en vrijheid is om jezelf te ontplooien, maar ook dáár zijn codes waaraan de leden zich moeten conformeren. Ook in de stad spelen drank en drugs een rol. Ook in de stad kun je niet zómaar in een rol stappen die de groep niet past. Sociale klassen differentiëren dus niet in de behandeling van buitenbeentjes. Zet de onderklasse in het kustplaatsje zich soms nog af tegen de hogere klassen, andersom zien veel stedelingen iedereen búiten de grote stad zelfs niet eens gezien! In ‘Overgave op commando’ dreigt Schelvis tussen deze twee groepen vermalen te raken. Toch heeft hij/zij de gave om met een zekere distantie het leven aan de rafelranden van de beide werelden te bezien. Welbespraakt, met een beetje geaffecteerd toontje en vooral met humor beziet Schelvis hoe het er op beide plekken aan toe gaat. Is die distantie het overlevingsmechanisme om te kunnen overleven, ook al geef je jezelf (bijna) over aan zelfdestructie?

Taal en stijl
‘Overgave op commando’ lijkt tussen satire en cynisme te balanceren. Veel humoristische elementen verleiden ons bijna om het verhaal een satire te noemen, maar de harde rake taal met veel pijnlijke details maken het net zo goed cynisch. Kaal kun je de taal van Schelvis zeker niet noemen. Daarvoor is hij/zij te welbespraakt. Dat uit zich bv. in een flink aantal verwijzingen naar de wereldliteratuur. In een verantwoording van die verwijzingen achteraf lijkt de Vries te willen bewijzen dat Schelvis wel degelijk een eigenheid heeft. Een eigenheid, die hem/haar in een eigen realiteit plaatst buiten beide werelden.

Maatschappelijk belang
De rigide scheiding tussen de twee werelden in dit boek is meer dan alleen een beschrijving van de onmogelijkheid tot klassenmigratie. Schelvis is een personage dat beide werelden raakt, en dat overleeft dankzij eigenheid. ‘Overgave op commando’ is dan wel de titel maar niet persé de raad die Nadia de Vries haar lezers wil meegeven. Gelukkig beschrijft zij de twee mishandelingsscènes alleen indirect, maar laat er verder geen twijfel over bestaan hoe ingrijpend beide voorvallen zijn. Schelvis is daardoor getekend voor het leven, maar niet gebroken. Er is dus hoop en zelfs een toekomst. Drempels zijn er om je sterker te maken. Ook daardoor is het boek geschikt voor veel lezers in de bovenbouw van het VO.