Ik, de ander - Jante Wortel

De laatste weken staan de kranten vol met meldingen en achtergrondartikelen rond femicide, misogynie en mishandeling van vrouwen. In de manosphere lijken jonge jongens en mannen zich steeds meer te durven permitteren in de manier waarop ze met meisjes en vrouwen omgaan. Dat dit zijn weerslag ook in de (jongeren)literatuur vindt mag geen verrassing zijn. Er zijn de laatste jaren autobiografische romans verschenen, zoals ‘Drift’ van Bregje Hofstede (2018) dat vooral over mentale beklemming vertelt en ‘Wat liefde kan doen’ van Lotte Kok (2024) waarin de beklemming verstikkende vormen aanneemt. Dat het misbruik ook ernstige fysieke vormen kan aannemen lezen we in ‘Prooidier’, de debuutroman van Irene Wiersma (2025). Vooral de expliciete beschrijvingen van het fysieke misbruik maakt ‘Prooidier’ voor middelbare school leerlingen wellicht minder geschikt.

Leesmateriaal over femicide
Behalve de romans zijn er onlangs ook informatieve boeken gepubliceerd, allereerst natuurlijk ‘Zij is van mij’ door journalist Saskia Belleman. Een ander perspectief gebruiken familieadvocaten Ariane Hendriks en Ingrid Vledder in ‘Met liefde heeft het niets te maken’. Nog meer leesmateriaal over dit thema vind je in het volgende overzicht op https://www.hebban.nl/artikelen/deze-17-boeken-doorbreken-de-stilte-over-geweld-tegen-vrouwen. In dit overzicht op hebban.nl vinden we ook ‘Ik, de ander’ van Jante Wortel. Het is het tweede boek van deze jonge auteur. Na de coming-of-age roman ‘Weerlicht’, waarin ze over haar eetstoornis en dwangneurose schrijft heeft ook dit nieuwe boek een sterk autobiografische lading.

‘Ik, de ander’
Het boek beschrijft de ontwikkeling van een toxische relatie. Het is een weg die vanaf het begin eigenlijk al vol is geplant met rode vlaggen. Na het afbreken van een langdurige relatie blijft een jonge vrouw alleen achter. Aan de scheiding heeft ze een diep schuldgevoel overgehouden. Ze is een heel aantal vrienden kwijtgeraakt en isoleert zichzelf van wie er nog in haar sociale omgeving over is. Dan is er een collega. Een man die ze eigenlijk nog nooit heeft gesproken, maar bij wie ze meteen intuïtief voelt dat ze hem niet te dichtbij moet laten komen. Hij waarschuwt haar zelfs nog: ‘Als ik jou toelaat in m’n leven, kom je er niet zomaar meer uit. Zelfs niet als je wilt. Daar heb je niets over te zeggen’. En toch zijn ze ‘op een vreemde manier gelijk gehecht, gelijk vertrouwd met elkaar’. Hij vult al snel de leegte op die ze al een tijd voelt. De twee personages hebben geen naam, hun uiterlijk wordt niet beschreven. We leren hem en haar alleen kennen door haar eigen personale perspectief in de onvoltooid tegenwoordige tijd. We lezen dus voortdurend over ‘zij/ze’ en ‘hij/hem’. De literaire ingrepen in perspectief en tijd scheppen direct distantie, een afstand die tot het einde wordt vastgehouden.

Moeras
In het boek lezen we geen heftige mishandlingsscènes maar zijn we wel meteen getuige van het sluipende proces waar de jonge vrouw in is terechtgekomen. En hoewel de twee niet gaan samenwonen vraag je je meteen af hoe zij in zijn fuik is terechtgekomen. Hoe ze zich zó kan overgeven aan zijn grillen en hoe snel ze in een moeras terechtkomt waar ze zichzelf schijnbaar niet uit kan redden. Of zelfs maar uit wíl redden. Want dat zou je zelf toch doen wanneer zijn aandacht en mooie complimenten stoppen en overgaan in sturend gedrag en egoïsme. Toch doet zij dat niet: ‘Dat vind ik interessant aan hem: dat hij het nodig heeft dat ze dingen fout doet, omdat hij anders zijn woede niet kwijt kan. Hij is misschien wel de eerste die hardop zegt wat ze over zichzelf denkt. Dat ze een kutwijf is dat alles verkeerd doet. Ik denk dat ze dit ergens ook van hem wil horen – heel zelfdestructief.’ Het lijkt er haast op dat de twee in een soort van symbiotische relatie zitten waarin hij en zij één zijn.

Waar blijft de grens?
Waar de lezer al snel een grens zal trekken doet zij dat niet, tot héél laat in het boek. Ze laat oude vriendinnen niet toe, maar accepteert wel dat hij ook andere vrouwen ziet. Waarom? Hij bepaalt wanneer en waar ze naar een bioscoop gaan, en welke film ze zien. Hij bepaalt naar welke stad ze gaan om iets te kopen of uit eten te gaan. Hij bepaalt wanneer ze zijn familie bezoeken. Ze mag niet meer met anderen afspreken en al helemaal geen mannelijke collega’s ontmoeten. Waarom? Zo passeren we rode vlag na rode vlag, óók die vlag waarbij hij voor het eerst handtastelijk wordt. Zo sluipend als het net zich om de jonge vrouw heen sluit, zo lang doet zij er over om zich los te maken. Na lange aarzeling praat ze met een vriendin over wat haar is overkomen. Toch vraagt ze zichzelf af of ze dit gesprek niet met haar vriendin voert, maar met zichzelf. Heel langzaam, met pijn in het hart belt ze hem niet meer, maakt ze zichzelf los, ondanks haar hunkering naar de (ogenschijnlijke) veiligheid en geborgenheid van een leven naast hem.

Taal
Wortel omschrijft haar taalgebruik zelf als ‘kaal’. En dat is het zeker, denk aan het geserreerde taalgebruik van Sally Rooney in ‘Normale mensen’. De zinnen zijn kort, ze gebruikt eigenlijk geen hoofdstukken, wel paragrafen die vaak niet langer zijn dan 2 pagina’s. De combinatie van het steeds beklemmender verhaal, de beknopte zinnen en een haast gejaagde schrijfstijl zorgen ervoor dat je het boek bijna in één ruk uitleest.

Rauw
De beklemmende duisternis waarin de jonge vrouw terechtkomt weet Wortel heel goed over te brengen op de lezer. In tegenstelling tot het eerder genoemde ‘Prooidier’ van Irene Wiersma waarin fysieke mishandeling en seksueel geweld expliciet beschreven wordt ligt de focus in ‘Ik, de ander’ op de gevolgen van manipulatie en grensoverschrijdend gedrag. Ondanks dat het een rauw en oncomfortabel boek is blijft het daardoor leesbaar voor leerlingen vanaf een jaar of 16.