Deels informatief, deels emotioneel

Het is inmiddels aanzienlijk minder geworden, maar nog niet zo heel erg lang geleden overspoelden de media de wereld met berichten over Islamitische Staat. De berichtgeving werd minder na de val van het kalifaat, nu een klein jaar geleden. De discussie die hierop volgde, was hoe om te gaan met hen die zich jaren geleden vol overgave aansloten bij terreurbeweging ISIS (later IS), teleurgesteld raakten in de groepering en besloten het kalifaat te ontvluchten. Marion van San, senior onderzoeker aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, sprak met vele Nederlandse en Belgische Syriëgangers, hun families en vrienden. De uitkomsten van haar onderzoek, dat jarenlang geduurd heeft en nog niet beëindigd is, heeft ze opgetekend in haar eind 2019 verschenen boek Kalifaatontvluchters.

Daarin vertelt ze waarom deze, vooral jonge, Nederlanders en Belgen naar Syrië vertrokken, hoe het leven in het kalifaat was, maar ook waarom ze datzelfde kalifaat wilden ontvluchten. Uit de vele gesprekken die Van San gevoerd heeft, valt op te maken dat het merendeel van de Syriëgangers uit probleemgezinnen afkomstig is, dat een groot aantal van hen pas later fanatiek en belijdend moslim werd en dat de vrouwen hun mannen volgden. Het leven in het kalifaat werd beter voorgespiegeld dan het in werkelijkheid was, en veel van deze jonge mannen en vrouwen raakten teleurgesteld in hun ideaal. Dit, maar ook de wreedheden die door IS werden gepleegd, was voor een aantal mannen en de meeste vrouwen de belangrijkste reden om te vluchten. Niet iedereen slaagde hierin en werd samen met hun kinderen gevangengezet in een Koerdisch kamp, waar ze een inhumaan leven leiden.

Uit de persoonlijke gesprekken met de Syriëgangers (vaak ook via WhatsApp) is niet altijd op te maken of ze de waarheid hebben verteld. Er zijn vrouwen die anderen tegenspreken en er een andere, wellicht eigen, waarheid op nahouden. Het boek geeft daarom geen antwoord op alle vragen die zijn ontstaan, vooral bij de familieleden nadat hun zonen en dochters naar Syrië zijn vertrokken. Wel geeft het een goed en helder beeld van de redenen van vertrek, het verblijf aldaar en de toenemende onzekerheid over hun veiligheid in de door oorlog geteisterde gebieden. Uit fragmenten van een aantal opgetekende interviews is te merken dat de angst groeit, maar ook dat de spijt van hun vertrek toeneemt. De gesprekken met de familieleden wijzen uit dat bij hen de onzekerheid de overhand kreeg, ze steeds meer vragen hadden en dat ze – soms nodeloos – wachtten op informatie.

Behalve het voeren van gesprekken heeft Van San ook een grote hoeveelheid publicaties en literatuur geraadpleegd en in het boek verwerkt. De verantwoording hiervan is achterin het boek opgenomen. Kalifaatontvluchters geeft daardoor, zonder er overigens al te diep en uitvoerig op in te gaan, een globaal en duidelijk beeld van de strijd en het leven in Syrië, maar eveneens wat meer inzicht in de beweegredenen van de spijtoptanten om te vluchten. Een aantal vrouwen waarmee de onderzoeker gesproken heeft, verdedigt het gedachtegoed van IS nog steeds. Het is daarom niet zo heel vreemd dat de meeste westerse regeringen gereserveerd zijn om de vrouwen, maar ook hun kinderen, terug te halen. Vooral omdat de angst bestaat dat die kinderen geïndoctrineerd kunnen zijn.

Hoewel het boek voor een groot deel informatief is, heeft het ook emotie. Want de korte verhalen over Ismail en Amina, waar het boek mee begint en eindigt, zijn aangrijpend en laten zien dat kinderen de ongewilde slachtoffers van de oorlog zijn. Van San heeft Kalifaatontvluchters in een toegankelijke en heldere stijl geschreven en daardoor is het een ideaal naslagwerk voor iedereen die geïnteresseerd is in de achtergronden van de Syriëgangers en hun afweging om naar dat land te vertrekken, maar ook wil weten wat de redenen van hun vlucht uit het kalifaat zijn.