Een reis naar het onbekende, een nieuw sprookje

Recensie "helder" van Carys Davies

Dit is het verhaal van John, van Ivar en van Mary, mensen die in eerste instantie ieder voor zich en later gezamenlijk , al hun zekerheden achter zich laten en op reis gaan naar het onbekende.

Meteen in het begin duik je met John Ferguson in dit wonderschone, kleine en toch zo grote verhaal:
John kan niet zwemmen, maar: " hij hoefde zich geen zorgen te maken, de mannen konden ook niet zwemmen". Een poëtische, beeldende voice-over leidt ons met compassie in en door het verhaal "(hoe hij, John)...zijn weg zocht over de rotsen, als een licht ondervoede waadvogel, ..."
De voice-over is de stem van de schrijfster zelf, zij is geen alwetende verteller, maar met haar beeldende woordgebruik en poëtische stijl houdt zij in het hele verhaal gelijke tred met de weg die haar hoofdpersonages gaan.

Op dit eerste moment in het verhaal is er sprake van een man die, nogal onhandig, op onbekend terrein zijn weg moet zoeken. Al heel snel wordt duidelijk dat hij weliswaar een belangrijke opdracht te vervullen heeft, maar ook dat hij deze heeft onderschat en dat hij belangrijke kwaliteiten mist om deze tot een goed einde te brengen. Hij heeft nog veel te leren..
In korte hoofdstukken worden afwisselend de andere belangrijke personages en hun achtergrond geïntroduceerd, en, niet te vergeten, de overrompelende natuur op het eiland.

John houdt zich niet lang staande na zijn aankomst op het eiland. Het huis dat hem is voorgespiegeld is nagenoeg onbewoonbaar. Het lukt hem niet om vuur te maken, hij kan dus niet koken en ook zijn kleren niet drogen die kletsnat zijn geworden op zijn reis over zee .En al op zijn eerste wandeling op het eiland, op zoek naar een bron, valt hij, al wankelend en glibberend "wild met zijn armen maaiend als een klunzige schaatser" van een klif.
Ivar daarentegen is een oermens, hij kent het eiland op zijn duimpje en is uitstekend in staat voor zichzelf te zorgen. Hij kan zorgen voor zijn kippen en geit, zijn blinde koe en zijn paard, hij kan koken, naaien en breien. Hij vindt de verongelukte John en hij slaagt erin om hem naar zijn huisje te transporteren en hem te verzorgen gedurende zijn bewusteloze dagen. Voor Ivar is het eiland zijn levensbron, op moeilijk bereikbare plekken kan hij voedsel verzamelen en het weer heeft voor hem geen geheimen.
Twee totaal verschillende persoonlijkheden zijn met elkaar in kontakt gekomen op dit verder niet door meer mensen bewoond eiland en, in hun isolement, zijn zij op elkaar aangewezen. Het lot wil dat in elk geval Ivar geen idee heeft wie zijn onverwachte gast is.

Ook maken we kennis met Mary, de echtgenote van John, die in eerste instantie alleen in de vorm van haar portret een belangrijke rol vervult in het verhaal en pas later lijfelijk aanwezig is.

Het verhaal dat in "Helder" verteld wordt speelt zich af tegen de achtergrond van een kerkelijk schisma dat in 1843 plaatsvindt in Schotland, waarbij een grote groep predikanten ontslag hebben genomen omdat zij het niet eens zijn met de grote invloed die landeigenaren op de kerk konden uitoefenen. Het is ook de tijd van de "Clearances" een periode van grote sociale verschuivingen, hongersnood en armoede, omdat in heel Schotland vele gemeenschappen van de boerenbevolking door de landeigenaren van hun grond werden verdreven om plaats te maken voor de lucratievere schapenhouderij. Deze historische feiten zijn niet het hoofdonderwerp van het boek, maar ze zijn in belangrijke mate voorwaardenscheppend voor het verhaal:
Er is én sprake van een grote sociale omwenteling, én er is een duidelijke breuk met de heersende, door mannen uitgevaardigde, wetten van kerk en van staat. Deze gebeurtenissen fungeren als de motor die de personages in dit boek aanzet tot het nemen van belangrijke, nieuwe besluiten en maken duidelijk wat deze voor gevolgen hebben.

- John is een principiële man, maar wel van het rekkelijke soort. Als predikant durft hij te breken met de officiële kerk en sluit hij zich aan bij de groepering die, nog vanuit het niets, een onanfhankelijke kerk wil stichten. Maar wel kiest hij ervoor om een hachelijke klus te gaan klaren voor diezelfde grootgrondbezitters die hij afwijst: hij moet de laatst overgebleven inwoner op een ver afgelegen eiland de pacht gaan opzeggen en zorgen dat hij vertrekt. John doet dit weliswaar met enige tegenzin, maar nood breekt wet , hij heeft het geld nodig en voelt zich in zijn keuze de klus te accepteren nog enigzins gesteund door bijbelteksten.. (pag.49) over kiezen tussen kwaden.

- Ivar leeft een heel eenvoudig en sober leven met zijn dieren op het verlaten eiland. Hij slaagt er wonderwel in om zelfvoorzienend te zijn. Dat hij eenzaam is en zijn familie mist die al eerder het eiland heeft verlaten, realiseert hij zich eigenlijk pas echt zodra hij een tas en de ingelijste foto van een onbekende vrouw op het strand vindt, en meer nog wanneer hij wat later de gewonde John vindt en hem gaat verzorgen in zijn huisje.
In de loop van het verdere verhaal bloeit er iets onverwacht moois op in de relatie van Ivar en John, iets waaraan zij beide geen weerstand kunnen bieden.

Het personage Mary wordt pas in het verdere verloop van het verhaal belangrijk. In de vorm van haar portret lijkt zij in eerste instantie een soort van muze, John laat haar fotograferen na hun huwelijk : "....Zo. zelfs als we nu van elkaar worden gescheiden, zul je toch bij mij zijn mijn allerliefste, eeuwig en altijd." (Pag. 30). En later op het eiland vindt Ivar dit portret en raakt er diep van onder de indruk, hij draagt het op zijn hart, onder zijn trui.

Hoe meer ik mij in het boek verdiepte, hoe meer ik de indruk kreeg dat ik niet een roman aan het lezen was, maar meer een soort sprookje, een verhaal waarin de drie hoofdpersonages, gedwongen door de omstandigheden, niet alleen ieder voor zich nieuwe vaardigheden moeten aanleren, maar ook gezamenlijk. " Hoe komt het toch, dacht ze (..Mary..) dat we de grote dingen nooit zien aankomen?" (Pag.191).

Er zijn veel elementen in het verhaal die duidelijk sprookjesachtig zijn te duiden, bijvoorbeeld de manier waarop John en Mary elkaar leren kennen, bij een aardbeving " -BOEM-" nota bene, John vindt Mary's tanden/ kunstgebit (!), en de gevaarlijke opdracht die John, tegen de zin van Mary, aanneemt. De enerverende reis van zowel John als Mary. Er is sprake van het verliezen van woorden op belangrijke papieren.  John valt van de rotsen, verliest zijn bewustzijn en wordt gered door de grote oermens Ivar, Ivar die zelfs niet weet hoe hij eruit ziet, hij weet alleen dat hij fors is omdat hij niet gemakkelijk door de deur van zijn huisje kan. Ook de dieren die Ivar houdt passen in sprookjes, het zijn wat kippen en schapen, maar vooral "een blinde koe" en een paard.
Centraal in het verhaal staat de taal, John en Ivar moeten met elkaar leren communiceren, zij spreken elkaars taal niet, en leren met gebaren, handen en voeten de "oude taal" , een oude taal die nieuw leven wordt ingeblazen. Heel speciaal is ook de rol van het water, het niet kunnen zwemmen, en vervolgens de ontboezeming van Ivar en John: ....."..Daarna hadden zij heel stil onder het laken gelegen en hadden allebei lange tijd gezwegen, totdat Ivar uiteindelijk had gefluisterd 'ik ben bang voor water' en John Ferguson had gezegd: 'ik ook'.

Interessant is de rol van Mary, in eerste instantie lijkt zij een soort van Muze, maar in de loop van het verhaal verandert dit. Zij maakt een aantal stadia door , van "oud meisje" naar getrouwde vrouw, van muze voor John naar een doortastende partner en later, op het eiland, is zij een belangrijke faktor in het open einde, zij speelt een doorslaggevende rol in een reis naar de nog onbekende toekomst.

En dan heb ik het nog niet eens gehad over, het achterlaten van de" blinde koe " op het eiland en het naar de nieuwe toekomst zwemmen van het paard.." het kostte anderhalf uur om haar voorbij de rotseilandjes te krijgen en haar aan boord te hijsen...".

Een boek om te koesteren.

Marianne Delmee
15 augustus 2025