Dwaaltocht in ongrijpbare werelden van fictie

Een aantal jaren geleden las ik met veel vreugde "The plains" en "Landscape with landscape" , van de mij toen nog volkomen onbekende maar grootse Australiër Gerald Murnane. Dat waren twee ongelofelijk vreemde boeken, over de oneindige en niet in kaart te brengen vlakten in ons hoofd, en over de al even oneindige en ongrijpbare landschappen van onze verbeelding. En nu las ik met even veel plezier "A history of books", dat net zo vreemd is en ook net zo intrigerend.

Het boek bestaat uit vier novellen of verhalen: drie relatief kort, een - getiteld "A history of books" relatief lang. Als titelverhaal, door zijn lengte en omdat het als eerste komt zet dit lange verhaal de toon van de rest van het boek. En wat een vreemde toon...…. Het titelverhaal "A history of books" bestaat zelf weer uit verschillende ongetitelde hoofdstukken, steeds met een andere naamloze hoofdpersoon die zich allerlei passages uit niet bij naam genoemde boeken alleen maar herinnert als vage beelden, of zelfs alleen als tantaliserende flarden en glimpen van die beelden. Door bepaalde kleine details merkte ik dat die hoofdpersoon soms schrijvers leest die ik ook wel ken - zoals Proust, Joyce, Laxness, Hesse, Hardy, Conrad- , maar zonder hun thema's of concrete passages te onthouden: de hoofdpersoon memoreert alleen nog beelden, stemmingen en schaduwtinten. Ook is die hoofdpersoon vaak een schrijver die er niet in slaagt te schrijven, omdat hij de beelden in zijn hoofd niet kan omzetten in zinnen. Dat wordt dan verteld in bijna adembenemd abstracte zinnen, waarin soms beeld in beeld in beeld in beeld word vervlochten, en verhaal in verhaal in verhaal in verhaal, zodat de ongrijpbaarheid van de beelden nog verder wordt vergroot. Te meer omdat de ik- figuur soms over zichzelf lijkt te spreken in de hij- vorm, waarbij die hij dan weer een personage kan zijn in een verhaal dat verzonnen is door iemand die verzonnen is door de ik- figuur.

Als lezer worden we dus in wel heel ongrijpbare werelden ondergedompeld, in fictie die zich wel heel nadrukkelijk heeft onthecht van de herkenbare realiteit. Maar die ongrijpbaarheid staat in het teken van intens verlangen naar nieuwe werelden en horizonten voorbij de kenbare en waarneembare wereld.Zie bijvoorbeeld de volgende passage: "The explanation for the strangeness of the image- sky and of the whole image- landscape, according to the owner of the book mentioned, was that sky and landscape were images not of any sight seen by persons in the place called the real world but of visions, so to speak, to the inhabitants, whoever they might be, of the place called the next world". Alles in deze zin haalt zichzelf onderuit: "sky" is "image- sky", ook het landschap is alleen het ongrijpbare beeld van een landschap, de "visoenen" die dat oplevert zijn alleen zichtbaar voor bewoners wier bestaan ook meteen wordt betwijfeld ("whoever they might be"). Een volkomen onwerkelijke zin dus, die precies door zijn onwerkelijkheid in het teken staat van de ongrijpbare "next world" waar de zin over gaat. Een wereld niet in woorden gevat kan of mag worden, en precies dat wordt gemanifesteerd in deze zin. Met deze en andere zinnen vraagt Murnane een bijna meditatieve aandacht voor het ongrijpbare en ondefinieerbare, en juist die aandacht kenmerkt voor hem de schrijver en de lezer.

Iets vergelijkbaars gebeurt volgens mij ook in de volgende passage: "If the man could not have written the work that he had wanted to write, then he would have been satisfied to write a work of fiction for which the only apt ending would have been a report of the effect on the man of his having read, thirty years before, that the chief character in a certain work of fiction had seemed to pass from sight in a place where the white seemed to meet, or even to merge, with the sky, the visible with the invisible, the writer even with the reader, and whatever had been written with whatever had been read". Dit is om te beginnen een wel heel fraaie interpretatie van Halldor Laxness, vooral van motieven in "World Light". En het is een naar mijn smaak prachtig beschreven totaalversmelting van alles, waarin elk individueel fenomeen versmelt met iets anders en dus zijn herkenbaarheid verliest. Dat alles is opgeschreven door een man die niet in woorden kan vatten wat hij wil vatten, ook dit schitterende slottafereel niet. Wat door de vreemdheid van deze zin nog wordt benadrukt ook. Maar precies daarom appelleert dit tafereel aan een intens en onblusbaar verlangen. De personages in "A history of books" hebben nauwelijks interesse in de definieerbare en kenbare wereld: hen interesseert alleen het ongrijpbare beeld, of liever zelfs nog alleen de glimp van dat beeld. Want alleen dat draagt de sporen van "iets" voorbij het kenbare en waarneembare. En wat dat "iets" is moet altijd verhuld blijven, want onthulling zou het weer reduceren tot een waarneembaar en kenbaar fenomeen.

Wonderlijk, hoe Murnane een heel boek lang in raadselen spreekt. Merkwaardig, hoe hij ons helemaal laat verdwalen in ongrijpbare werelden van fictie waarin ook zijn personages elke greep verliezen. En intrigerend hoe juist dat in het teken staat van onblusbaar verlangen naar ongrijpbaarheid. Veel mensen zullen niet houden van dit proza. Maar ik wel. Dit smaakt naar meer!