Worstelingen van een adolescent: de studentenjaren van Tolstoj

Meteen na "Kinderjaren" en "Studentenjaren" las ik "Studentenjaren", het laatste deel van de semi- autobiografische trilogie waarmee Tolstoj debuteerde. Met zijn 215 bladzijden is het even dik als beide voorgaande delen samen. Het is het minst populaire deel van de trilogie: de eerste twee delen werden meteen na hun verschijnen zeer bejubeld, maar "Studentenjaren" werd lauw begroet of zelfs genegeerd. Geen idee waarom, want zelf vermaakte ik mij er prima mee. Natuurlijk is het niet zo overweldigend als "Oorlog en vrede" of "Anna Karenina", en ook niet zo swingend als Tolstojs beste korte werk (zoals "De kozakken", "De dood van Iwan Iljitsj" of "Hadzji Moerat"). Maar een reus is een reus is een reus is een reus, dus ook dit vroege werk van Tolstoj is nog steeds opvallend goed.

In "Studentenjaren" is Tolstoj - of beter: het van Tolstoj afgeleide personage Nikolaj Irtenjev- zestien jaar. Een adolescent dus, aan het begin van zijn studentenjaren, nog heftiger dan in de vorie twee delen zoekend naar zijn positie in de wereld. Hij heeft niettemin een behoorlijk stellige visie op de zin van het leven, die is gestoeld op "de overtuiging dat de bestemming van de mens ligt in het streven naar zedelijke vervolmaking en dat die vervolmaking gemakkelijk, mogelijk en voor altijd is". Maar heel erg concreet is die overtuiging niet, en het pad naar vervolmaking is in het leven van alledag voor Nikolaj zelf veel weerbarstiger. Daarom ook kijkt Nikolaj later, als volwassene, met ironische weemoed op die vurige overtuiging terug: "Dikwijls vraag ik mij af wanneer ik beter en rechtvaardiger was, destijds toen ik geloofde in de almacht van de menselijke geest, of nu, nu ik de kracht om me te ontwikkelen ben kwijtgeraakt en ben gaan twijfelen aan de kracht en het belang van de menselijke geest? En ik kan mezelf geen ondubbelzinnig antwoord geven". De volwassen en meer ervaren Nikolaj Irtenjev heeft dus niet meer dat bevlogen geloof in de ontwikkelmogelijkheden van de menselijke geest van de adolescent Nikolaj Irtenjev, maar hij weet ook niet of dit moet worden begroet als voortschrijdend inzicht of juist moet worden betreurd als verlies van geloof en ontwikkelkracht. Ik als lezer weet dat ook niet: vandaar dat ik de worstelingen van de adolescent Nikolaj Irtenjev met een soort ambivalente mengeling van ironie en bewondering bekijk. Net als de volwassen ik- verteller Nikolaj Irtenjev zelf.

Nikolaj verdeelt als adolescent de hele mensheid feitelijk in twee categorieën: van mensen "comme il faut" en mensen "comme il ne faut pas". Voor hem is "comme il faut" dus een heel belangrijk begrip, maar hij noemt het tegelijk ook "een van de meest rampzalige en valse begrippen in mijn leven, dat er bij mijn opvoeding is ingehamerd". Die laatste uitspraak licht hij niet expliciet toe, maar hij krijgt naar mijn gevoel wel mooi vorm en inhoud door de beschrijvingen van Nikolaj's gedragingen en innerlijke worstelingen. Daaruit komt bijvoorbeeld duidelijk naar voren dat Nikolaj heel vaag omlijnde en misleidende gedachten heeft over wat "comme il faut" dan precies betekent, zodat zijn beoordeling van anderen voortdurend verandert. Of gewoon op loze en irrelevante uiterlijkheden berust, zoals hun kleding of hun uitspraak van Franse of Russische woorden. Maar nog opvallender is dat hij zelf nauwelijks een duidelijk idee heeft over hoe hij zichzelf als "comme il faut" moet gedragen. Of, beter gezegd: dat idee heeft hij wel, en op sommige momenten waant hij zich zelfs helemaal onkwetsbaar omdat hij denkt heel erg "comme il faut" te zijn, maar vervolgens zakt hij als een baksteen voor zijn tentamens of gaat hij in gezelschap af als een gieter. Of hij voert allerlei acts op, neemt poses aan, intussen zichzelf en de reacties van anderen op die poses nauwlettend observerend. Maar vaak valt hem tijdens het innemen van die poses de onnatuurlijkheid en onvolkomenheid ervan al op. En anders wel achteraf, als hij er als volwassene op terug kijkt.

Een heel boek lang volgen we dus een adolescent die zoekt naar zijn vorm, daarbij heftig maar vergeefs gelovend in het ideaal van zedelijke vervolmaking. En we zien dat hij die vorm steeds niet vind, en dat het voor die vorm centrale "comme il faut" - begrip niet werkt en zelfs een vals begrip is. Die vergeefse zoektocht eindigt ook niet, want Nikolaj vindt nergens het antwoord op zijn vragen. Op het eind van het boek heeft hij een nieuwe morele opwelling die tot nieuwe regels leidt die alle voorgaande regels herroepen, maar we weten niet hoe zich dat gaat ontwikkelen. Al is er alle reden om aan te nemen dat ook die regels weer herroepen zullen worden. In zijn mooie boek "Tolstoj of Dostojevski" zegt George Steiner: "De grote romans van Tolstoj […] dienen te worden vergeleken […] met een rivier die onophoudelijk in beweging is en tot buiten ons gezichtsveld stroomt. Tolstoj is de Heraclitus onder de romanciers". Dat is volgens mij ook al zo in "Studentenjaren": dat is het derde deel en dus de afsluiting van een trilogie waarin je een conclusie zou verwachten, maar wat je krijgt is een zoektocht die tot na dit derde deel door zal gaan. En dus een zoektocht zonder definitieve antwoorden of posities: we weten dat de volwassen Nikolaj niet meer zo vurig gelooft in de ontwikkelmogelijkheden van de menselijke geest, we merken dat hij met een zekere ironie terugkijkt op zijn gedragingen en gedachten als adolescent, maar tegelijk weten we dat hij het verlies van zijn adolescente bevlogenheid ook betreurt. En dat hij dus zelfs als volwassene het definitieve antwoord op alle vragen nog niet heeft.

Ik vond het wel mooi om deze adolescente worstelingen te mogen volgen. Te meer omdat "Studentenjaren" goed is gevuld met scherpzinnige psychologische observaties, met aanstekelijke - hoewel uiterst tijdelijke en ingebeelde- verliefdheden, met vurige hoewel wispelturige vriendschappen, met verrassende gebeurtenissen en met fraaie natuurbeschrijvingen. De trilogie "Kinderjaren", "Jongensjaren" en "Studentenjaren" (ook gebundeld in "Jeugdherinneringen") vond ik bovendien heel aangenaam: ik had niet verwacht dat de nog piepjonge Tolstoj al tot zulke boeken in staat was.