De grens voorbij

“De weg naar de grens” van Grete Weil (1906-1999) verscheen in Duitsland postuum in 2022. In Nederland verscheen dit boek in 2023 dankzij de vertaling van Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen.
Weil groeit op aan de Tegersee in Beieren en komt uit een gegoede familie waar de Joodse tradities geen grote rol speelden. Sterker nog, Weil kwam er pas in 1933 achter dat zij Joods was toen de nazi’s aan de macht kwamen en haar leven steeds meer regels en uitsluitingen kreeg. In 1935 voegt Weil zich bij haar man, Edgar Weil, in Amsterdam die daar een filiaal heeft opgericht van het chemisch-farmaceutische bedrijf van zijn vader. Edgar wordt bij een razzia in 1941 opgepakt en in datzelfde jaar in Mauthausen vermoord. Toen Grete Weil in 1943 op de deportatielijst kwam te staan, kon zij met hulp onderduiken op de Nieuwezijdse Voorburgwal 365. “Der weg zur Grenze” is geschreven op dit onderduikadres in de periode 1944-1945, zittend op een trap achter een boekenkast tussen twee verdiepingen. De laatste periode van haar onderduik heeft ze doorgebracht op Prinsengracht 254. Dankzij haar onderduikperiode heeft Grete Weil de oorlog overleefd.

“De weg naar de grens” lijkt, na bovenstaande informatie, overeenkomsten te hebben met “Het achterhuis” van Anne Frank. De omstandigheden waarin het boek geschreven is lijken weliswaar op elkaar, het boek zelf is heel anders. Voor “De weg naar de grens” vormt het autobiografische liefdesverhaal van Grete en Edgar Weil, in het boek Monika en Klaus Merton, de inspiratiebron. Monika vertelt haar verhaal aan Andreas, die ze op haar vlucht voor de Gestapo in de trein op weg naar de Oostenrijkse bergen tegenkomt. Door het slechte weer worden ze gedwongen om langere tijd in een berghut te schuilen. Monika deelt haar herinneringen aan haar jeugd, haar leven in Duitsland en de reden van haar vlucht.
Het liefdesverhaal is slechts een verhaallijn, het boek gaat veel meer over hoe Duitsland tijdens de Weimarrepubliek verandert en hoe het Duitse volk daar zo makkelijk in meegaat. Soms uit boosheid en frustratie, vaak ook uit onwetendheid en ervan uitgaande dat het allemaal wel mee zal vallen. Veel Duitsers worden op deze manier meelopers en Joden stellen hun ontsnapping of vlucht keer op keer uit. Het leek onvoorstelbaar dat het echt zo erg zou worden, totdat ontsnappen niet meer mogelijk is omdat het te laat is.

“Het leven speelt zich af tussen het verlangen van het hart en de eisen van de dag.”

Weil bouwt het boek goed op. Met de kennis van nu zie je situaties aankomen, maar dit leek een onvoorstelbaar scenario voor wie er middenin zat. Weil laat in het boek duidelijk zien hoe de nazi’s zich van begin jaren ’30 steeds meer in de levens van de mensen hebben gemanifesteerd. Beetje bij beetje werd het geslikt...