Meeslepende getuigenis van een geboren leidster

Lily Ebert schreef samen met achterkleinzoon Dov Forman Lily’s belofte, een persoonlijk getuigenverslag over de Holocaust dat werd vertaald door Jan Mellema en uitgegeven bij Uitgeverij Luitingh-Sijthoff.

Ebert overleefde samen met haar twee zussen de concentratiekampen. Na de bevrijding gaf een Amerikaanse soldaat haar een bankbiljet met daarop een persoonlijk berichtje. Als Ebert en Forman in 2020 dit bankbiljet toevallig weer onder ogen krijgen, besluit Forman via sociale media op zoek te gaan naar de familie van de soldaat. Hij en Ebert besluiten om haar geschiedenis neer te schrijven: haar jeugd in een Hongaars dorpje, haar verblijf in Auschwitz en werkkamp Altenburg, de dodenmars, de bevrijding en haar zoektocht naar een leven voor zichzelf en haar zussen na de oorlog.

Wat dit boek anders maakt dan vele boeken over de Tweede Wereldoorlog is vooral het uitvoerige relaas over de periode erna: de bevrijding, de vele ontheemden en de psychologische effecten op overlevenden en hun nakomelingen. De 96-jarige Ebert vertelt over haar periode in Zwitserland om aan te sterken, de verhuizing naar de nieuwe staat Israël en haar leven in het Verenigd Koninkrijk waar ze zich uiteindelijk vestigt.

De toon van het boek is kalm en beheerst, maar ook zeer persoonlijk. Ebert vertelt het verhaal alsof ze naast je zit. Het effect is een vrouw die je raakt. Je ziet haar als het ware zoeken naar haar woorden, herinneringen bovenhalen en de geschiedenis een persoonlijk gezicht geven. Zo vertelt ze hoe haar broer na de oorlog terugkeert naar Hongarije op zoek naar zijn zussen. Wanneer hij eindelijk nieuws ontvangt over hun lot en locatie, en hen achterna wil reizen, interfereert de geschiedenis. De Koude Oorlog is begonnen en het IJzeren Gordijn verhindert hem om Hongarije nog te verlaten.

Slechts af en toe schemert er woede door in Eberts woorden, maar nooit wordt het boek een pamflet en nooit verdrinkt het in de emoties. Toch zijn het aantal momenten die je als lezer raken legio. Hoe Eberts moeder tot op het einde probeerde rust uit te stralen om haar dochters niet ongerust te maken, maar blijkbaar voldoende besefte om van schoenen te ruilen met Ebert, zodat de verstopte familiejuwelen bij haar belandden. Hoeveel steun Ebert ontleende aan de zakdoek die ze cadeau kreeg van een oude vrouw om haar kale schedel te bedekken in de kampen en de vele momenten dat Eberts aangeboren leiderschap anderen helpt of redt.

De lezer leert over het ontstaan van het antisemitisme in Hongarije, de werkkampen, de dodenmarsen, religieuze joodse feesten, het ontstaan van centra ter herinnering aan de Holocaust … Alles wordt helder en laagdrempelig verteld.

'We konden onze afgematte lijven nauwelijks nog voortslepen. Onze dunne jassen leken nu ontzettend zwaar. Veel meisjes gooiden hun jas weg, om hun krachten te sparen voor het lopen. We hadden onze borden en lepels meegenomen, maar we kregen nergens eten of water. We stopten nooit.'

Bijzonder boeiend is het mentale effect van de Holocaust op overlevers en hun nakomelingen. Het relaas over de decennia van zwijgen omdat niemand wil luisteren, over rouw die na een halve eeuw plots bovenkomt, over de jonge bevolking van Israël die haar weg zoekt zonder ouders of tantes aan wie ze raad kunnen vragen en het gebrek aan psychologische expertise om zoveel zwaar getraumatiseerde mensen te helpen.

'De kinderen van overlevenden groeiden op met tal van onuitgesproken angsten en probeerden hun ouders te ontzien, terwijl wij juist dachten dat we onze kinderen ontzagen.'

Ebert vertelt hoe ze in Auschwitz zichzelf een belofte doet: als ze overleeft, zal ze de wereld vertellen wat er gebeurd is, zodat het niet nogmaals kan gebeuren. Deze belofte en de eerdere belofte aan haar vader om voor haar zussen te zorgen, helpen haar samen met haar geloof door de oorlog.

Eén minuscuul minpuntje is de allusie op de zoektocht naar de Amerikaanse soldaat op de kaft en flaptekst. Hoewel dit voor Forman de katalysator was om het stokje op te nemen en later wellicht over te nemen van Ebert, beslaat deze zoektocht maar een klein deel van het boek. Het is niet nodig om mensen hiermee te lokken. De Engelse en Duitse versie van het boek vermelden de soldaat niet in de ondertitel. Bovendien is het esthetisch mooier om deze tekst te verwijderen van een reeds overvolle kaft.

Ondanks Eberts verhaal over de gevolgen van onverdraagzaamheid, worden er nog steeds bevolkingsgroepen geviseerd. Toch is haar verhaal er een van hoop: de menselijke geest kan enorm veel te boven komen en wonderen komen wel degelijk voor. Haar getuigenis over het belang van geloof, familie- en vriendschapsbanden en intermenselijke solidariteit is een inspiratie voor de lezer.