Het empirische gehalte van de literatuur (Marieke Lucas Rijneveld, De avond is ongemak)

Ik wil de feestvreugde rond de uitverkiezing van De avond is ongemak voor de International Booker Price 2020 niet bederven, maar voel me toch ongemakkelijk na lezing van dit boek. Het verhaal gaat over een opgroeiend meisje uit een armlastig en streng gereformeerd gezin. Ze rouwt om het verlies van haar verdronken broer en heeft een volstrekt verkeert zelfbeeld: “Je hebt twee soorten mensen, zij die vasthouden en zij die loslaten. Ik behoor tot de laatste categorie” (86). Net als haar ouders is ze helemaal niet in staat om haar gestorven broer los te laten en de draad van haar leven weer op te pakken na verloop van tijd. Ze laat niets los maar houdt juist alles hardnekkig vast en binnen. Een prachtig thema voor een boek, zeker ook wanneer het op prachtige wijze wordt verteld vanuit het perspectief van een jong meisje dat zich geen raad weet met haar eigen rouwproces, noch dat van haar ouders, broer en zus.
Toch levert mijn lezing van het boek vooral een avond vol ongemak op. Om dit te illustreren houd ik even vast aan de zeggingskracht van wat we lezen: “Ze zeiden mooie dingen over mijn broer, terwijl de dood lelijk was en zo taai als een verloren tijgernootje dat we dagen na een verjaardag ergens achter een stoel vonden of onder de televisiekast” (32). Op het eerste gezicht een prachtig gevonden metafoor waarin de taaiheid van de dood met een bedorven tijgernootje vergeleken wordt. Het zet op weldadige manier een sfeer neer van een ouderwets Hollands feestje met tijgernootjes in een bekrompen huishouden. En toch moeten we de vraag stellen: Hoezo is de dood ‘taai’? Je zou nog kunnen zeggen dat het leven taai is, hoewel het voorbeeld van haar gestorven broer eerder een aanwijzing is dat het leven juist heel bros is. Maar de dood? Die is toch helemaal niet taai of bros? Het rouwproces om de dood van je broer kun je taai noemen misschien, maar dat proces is weer niet te vergelijken met een ‘verloren’ tijgernootje achter een stoel of kast. Het boek laat juist zien dat het meisje wordt vastgehouden door de dood van haar broer. En als de dood niet taai is, dan is de vergelijking met een borrelnootje achter een kast ondanks de schoonheid van de vondst dus volstrekt ongepast. Het klinkt allemaal heel diepzinnig en getuigt ook van creativiteit, maar mogen we niet verwachten dat een literaire metafoor empirisch geïnformeerd is op een of andere manier?
Een ander voorbeeld later in het boek, waarin het gaat om een goed gesprek: “En ik moet niet vergeten de ander langdurig aan te kijken, want wie te veel wegkijkt heeft een geheim te bewaren en geheimen liggen altijd opgeborgen in het diepvriesvak van het hoofd als pakjes gehakt in de vriezer: zodra je ze eruit haalt en er niets mee doet, bederven ze” (183). Dat geheimen opgeborgen liggen in het diepvriesvak van het hoofd kan nog wel en is ook een mooie vondst, maar de vergelijking met pakjes gehakt gaat mank. Het is toch niet zo dat geheimen die je uit de vriezer van je hoofd haalt, dat wil zeggen geheimen die je op een of andere manier uitspreekt of deelt, zullen bederven? Het gaat er niet om dat ik een positiever visie heb op het delen van geheimen dan de schrijfster, maar om het punt dat die metafoor mank gaat. Als ik een geheim deel – dus als een pakje gehakt uit de vriezer van mijn hoofd haal – dan doe ik er al wat mee – ik deel het geheim – terwijl dat pakje gehakt alleen maar bederft als ik er niets mee doe. Maar ook al zou ik mijn geheim uit de vriezer van mijn hoofd kunnen halen zonder er verder iets mee doen, dan bederft het toch niet en blijft het toch gewoon geheim? Opnieuw een voorbeeld van een überschmeckliche metafoor die bij nadere beschouwing gewoon ondeugdelijk is.
Ik geef toe, ik ben super trots dat een Nederlandse schrijfster die zo’n geweldig mooie prijs heeft gewonnen, maar vergeef me vurig pleidooi voor een empirisch geïnformeerde metaforiek in de literatuur (zie voor meer blogs over literatuur en filosofie: https://vincentblok.wordpress.com/).