De tragiek van onze onverschilligheid over het klimaat (Lionel Shriver, De weg van de meeste weerstand).

De weg van de meeste weerstand gaat over een echtpaar op leeftijd dat worstelt met hun toenemende irrelevantie. De vrouw heeft haar leven lang gewerkt om haar lichaam in conditie te houden maar zit op haar zestigste met versleten knieën thuis. Haar man is om oneigenlijke redenen met pensioen gestuurd door een jongere garde. Terwijl hij nog gelooft dat de vitaliteit van zijn geest zijn lichamelijke aftakeling kan keren, realiseert zijn vrouw zich dat haar beste tijd onherroepelijk voorbij is: “Maar dat deel van haar leven, waarin er naar haar gekeken werd, al was dat grotendeels door haarzelf, was voorbij. Het was terecht. Nu mochten andere mensen hun tijd hebben. Dat je tijd voorbij was, was misschien teleurstellend, maar het was niet tragisch” (360).
De vrouw spreekt van teleurstelling zonder tragiek, omdat zij een toenemende apathie ervaart: “Het had iets opwindends om in gradaties dood te gaan. Ze ging met open armen de apathie tegemoet. Ze zou het niet rondbazuinen – het was de discussie niet waard -, maar Serenata was niet verplicht om ook maar ene moer te geven om klimaatverandering, uitstervende diersoorten of nucleaire proliferatie. Ze was op weg naar de uitgang en ze had goede hoop te ontkomen aan een grote menselijke afrekening die zo goed als zeker ophanden was. De laatste was al te lang gelden en het wachten was op een of andere correctie” (360). Je kunt best gevoelig zijn voor de gedachte dat alleen radicale correcties door oorlogen of natuurrampen klimaatverandering kunnen keren. Toch is dit idee te makkelijk, omdat het al te eenvoudig hedonistisch gedrag van gezapige grijsaards legitimeert die ongehinderd de planeet opstoken. De vrouw is een voorbeeld hiervan: “Het allerbeste aan oud worden was je koesteren in dit grote het-zal-me-worst-wezen. Jongere mensen als Tommy zouden haar gelukzalige desinteresse voor alle grote bedreigingen waar ze zich druk over maakten veroordelen als misdadig onverantwoordelijk en onvergeeflijk harteloos. Maar Serenata had haar ennui verdiend” (360).
De gedachte dat ouderen zich niet of nauwelijks om het klimaat bekommeren is bijzonder populair vandaag de dag. De zorg is dat de toenemende vergrijzing conservatief stemt waardoor de maatschappelijke transitie naar een duurzame toekomst wordt geremd. Er gaan serieus stemmen op om het stemrecht van ouderen te heroverwegen onder pleitbezorgers van het milieu, variërend van milde voorstellen om het stemrecht te verlagen naar een jongere leeftijd om meer balans te krijgen, tot meer radicale voorstellen die het stemrecht van ouderen willen inperken. Zo denkt de hoofdpersoon er zelf overigens ook over: “Ouder worden bleek één lange vakantie. Ze was ongevaarlijk, hoewel zij de eerste zou zijn om toe te geven dat men haar en haar nonchalante soort het stemrecht zou moeten ontnemen. De toekomst had haar niet nodig, en zij de toekomst niet. Anderen na haar zouden het snel genoeg ontdekken: het genot van zalige onverschilligheid” (361).
Is het wel gelegitimeerd om de inperking van het stemrecht van ouderen te overwegen, als we de ‘zalige onverschilligheid’ overal om ons heen zien, als de zalige onverschilligheid zich dus niet beperkt tot de ouderen onder ons maar zich uitstrekt over alle generaties? Willen we serieus overwegen om bevolkingsgroepen het stemrecht te ontnemen op basis van hun zalige onverschilligheid, wie blijft er dan nog over als legitiem stemgerechtigde? Dat maakt het probleem van de zalige onverschilligheid rond het klimaat overigens niet minder groot.
Een andere weg opent zich als we het onderscheid tussen de teleurstelling over en de tragiek van het einde van de levenstijd van de hoofdpersoon overwegen. Zij zegt dat haar apathie te maken heeft met het feit dat ze hooguit teleurstellingen kan ervaren en geen toegang heeft tot het tragische. Kenmerkend aan het tragische is de ondergang van het individu in zijn of haar strijd met een krachtenveld dat buiten zijn of haar beschikkingsmacht ligt. Een klassiek voorbeeld is de technologie die de mens weliswaar in handen denkt te hebben, maar noodlottig blijkt uit te pakken en zijn ondergang inluidt. In ons democratisch bestel willen we niets weten van het tragische en denken we dat alles aan onze eigen beschikkingsmacht gelegen is. Ook de milieuactivist denkt dat een duurzame toekomst in onze handen ligt en vindt het moeilijk te accepteren dat de aarde zelf ook eruptief is, verandert. Maar het problematische is niet dat de actievoerder voor het klimaat denkt dat hij of zij door eigen toedoen het tij denkt te kunnen keren. Eigenaardig aan het tragische is dat de mens denkt het tij te kunnen keren en de situatie desondanks noodlottig uitpakt. Het problematische is de zalige onverschilligheid die zelfs niet meer denkt in control te zijn en de boel de boel laat, dan weer happy en dan weer teleurgesteld. En dat mogen we misschien ten minste vragen aan jongere en oudere burgers in een democratisch bestel, dat ze zich ten minste engageren met de wereld buiten henzelf, dat ze weet hebben van het tragische van het menselijk bestaan, en zich desondanks tegen de klippen op inzetten voor een duurzame toekomst. Wat nodig is in tijden van klimaatverandering is niet zozeer een strijd tussen actieve en passieve burgers, maar dat we het tragische van klimaatverandering als onvoorzien en onbedoeld gevolg van onze onverschilligheid beginnen in te zien. (voor meer blogs over filosofie en literatuur, zie: https://vincentblok.wordpress.com/)