Jan Brokkens magistrale boek over Jan Zwartendijk

Jan Brokkens "De Rechtvaardigen" is wat de Engelsen een "must read" noemen. Brokken reconstrueert het ware verhaal rond Jan Zwartendijk. Deze Nederlandse consul tegen-wil-en-dank, redde duizenden Joden.

Het boek vertelt een verhaal, dat ver vóór de Eerste Wereldoorlog begint. In iets meer dan 500 pagina's en 47 hoofdstukken, wordt geschiedenis gereconstrueerd. Dit drama is vaak stuitend, weerzinwekkend en schokkend.

Zo nam Zwartendijk risico's; maar streken andere Nederlanders met de eer. Wat te denken van Lou de Jong en zijn "geschiedschrijving", ministers met een kruideniersmentaliteit, of de rol van een kneuterig BuZa?

Stalin en vele anderen verdienden waarschijnlijk dit aan de vluchtelingen. Neem de Japanse consul die opzij werd geschoven, om jaren later erkenning te krijgen, zodat Japan z'n oorlogsimago kon opvijzelen - terwijl het het veroorzaakte leed grotendeels blijft ontkennen. Amerika dat - net als nu - grote problemen had met vluchtelingen: lees hoofdstuk 13. Israel, dat jarenlang weigerde Zwartendijk als "Rechtvaardige" te erkennen.

Het is intriest, te lezen dat Zwartendijk bleef hopen op bericht van mensen die hij had geholpen. Tegen 1971 hadden van die duizenden slechts vier contact opgenomen. Terwijl Brokken onderbouwt, dat Zwartendijk en Suhigara méér visa hebben uitgeschreven, dan geregistreerd werd.

Pak het boek en kijk naar die foto van een raam met groene luiken. Raar? Tegen het einde lees je over een huis met groene luiken, in Shanghai. Open de schutbladen van je "paspoort tot een stuk geschiedenis". Voorin staat een foto van één van die duizenden visa; achterin de kaart met de route. Jaren eerder reisde Brokken en ontmoette hij iemand op de Russische trein, die aanleiding was voor dit boek.

Op pagina 7 staat een korte introductie, die de titel verklaart en aanstipt dat het niet alleen om Jan Zwartendijk zal gaan. Vervolgens vind je een tekst uit Mauthausen, waarvan het verhaal deels in hoofdstuk 7 en 32 wordt verteld. Op pagina 11 begint het drama: een telefoon rinkelt in een Philips-winkel in Kaunus, zomer 1940.

Brokken beschrijft de familie Zwartendijk; ondernemende Rotterdammers. Zwartendijks vrouw Erni, uit Tsjecho-Slowaakse (hoofdstuk 5) is een ondernemende tante. Je leert de Japanse consul Sugihara (hoofdstuk 14) en anderen kennen.

De escalerende situatie, de vluchtelingen, degenen die gebruik maken van het visa, het lot van sommige achterblijvers: Brokken beschrijft het allemaal invoelbaar. Hij doet dit aan de hand van documenten, getuigenissen, herinneringen. Neem het Japanse schoolmeisje, dat nooit vergat hoe vluchtelingen een appel deelden. De exodus door Rusland naar Japan en verder: door dergelijke details ervaar je het als lezer bijna zelf.

"De Engel van Litouwen" komt met moeite weg uit Litouwen. Terug in het door Nazi's bezet Nederland, komt hij in dienst van Philips in Eindhoven. Brokken beschrijft de oorlogsjaren en latere lotgevallen van de families Zwartendijk en van een aantal overlevenden.

Jan Zwartendijk, zijn Erni, veel overlevenden zijn allang dood als het verhaal bekend raakt en erkenning uiteindelijk volgt. De nieuwe eigenaar van de voormalige Philips-winkel in Kaunus? Die geeft geen toestemming voor een aandenken op de gevel.

Op pagina's 465-466 beschrijft Brokken het monument voor Jan Zwartendijk in Kaunus. In juni 2018 werd het onthuld. Begin september 2018 werd in Eindhoven in het Philipsmuseum de tentoonstelling "Visas for Freedom" geopend, die 18 januari 2019 sluit.

Gelukkig is er dit onthullende, aangrijpende boek. Een boek gebaseerd op degelijk onderzoek, dat veel recht zet. Een verhaal dat absoluut gelezen moet worden en hopelijk ook snel in vertalingen beschikbaar zal zijn.

Want red je een mens, red je een wereld en deze wereld heeft behoefte aan "Rechtvaardigen" als Zwartendijk.