Hij droomde van de persoon die hij niet was

Inleiding

Gevat, trefzeker, met een dosis tragiek en humor schetst Willem Elsschot het portret van de man die klerk was maar zijn kans schoon zag om groothandelaar in kaas te worden. Zijn naam is Laarmans en hij houdt niet eens van kaas, wat moet dit worden?

Elsschot zou dit boek in 14 dagen geschreven hebben en dichter Jan Greshoff zou het zetje gegeven hebben om Elsschot tien jaar na het verschijnen van Lijmen weer aan het schrijven te krijgen. Het begin was een hoofdstuk over het bezoek aan het graf van zijn overleden moeder, in het boek Kaas krijgt deze passage een plek in het laatste deel.

Kaas werd oorspronkelijk in 1933 uitgegeven. Deze heruitgave heeft een nieuwe omslag en een nawoord van Peter Vandermeersch.

Opdracht

De opdracht is een gedicht aan Jan Greshoff, een bijzonder gedicht dat je zou kunnen interpreteren als aansporing voor Elsschot om weer eens te gaan schrijven. Wat hij dan ook direct deed.

'Ik luister zwijgend naar die stem
die hijgt en hees is, maar vol klem,
die in mineur zingt bij ’t verwensen
van ’t alledaagse in mensen.

Ik volg de hoeken van die mond,
een kwalijk toegegroeide wond
die alles uitdrukt, als hij lacht,
wat hij zo fel in woorden bracht.

Hij heeft een vrouw en kroost en vrinden,
hij heeft een hele hoop beminden
waar hij plezier aan heeft als geen.
Toch staat Jan Greshoff heel alleen.

Hij zoekt en kijkt, hij hoopt en wacht
van d’ ene nacht tot d’ andere nacht.
Hij hoort iets en komt overeind:
Hij wacht in Brussel op zijn eind.

Vooruit Janlief, hanteer de riem,
en geef die rotzooi striem op riem!
Vaag al dat vee van uwe baan
zo lang uw hart nog mee wil gaan.'

Laarmans de klerk

Het verhaal begint met de aftakeling van zijn moeder en daarna haar dood. Laarmans komt via zijn broer, dokter Laarmans, in contact met Van Schoonbeke. Laarmans zelf is klerk bij de General Marine and Shipbuilding Company en voelt zich in het nieuwe milieu, waarin gesproken wordt over chique restaurants, niet thuis. Wat lijkt hem het heerlijk om wel mee te kunnen praten met de deftige heren en hij grijpt de ogenschijnlijke buitenkans groothandelaar in kaas te worden dan ook met beide handen aan.

Gafpa

Het balletje gaat al snel rollen. Meneer Hornstra uit Amsterdam nodigt hem uit voor een gesprek en laat hem dezelfde dag nog een contract tekenen, waar echtgenote Marie Laarmans later nog wat kritische vragen over heeft. Laarmans heeft zijn broer zover gekregen een valse verklaring af te geven, zodat hij met onbetaald ziekteverlof kan gaan en zijn handen vrij heeft om zijn handel op te zetten. Intussen heeft hij geen flauw benul, droomt vooral over zijn nieuw verworven status en houdt zich met allerlei bijzaken bezig. Zijn vrouw spoort hem aan praktisch te denken en de twee kinderen hebben ook hun rol in het verhaal. Gafpa moet de naam worden van de firma.

Veel kaas

Er wordt verwacht dat hij gezwind grote partijen kaas gaat verkopen, maar voordat hij zijn plan klaar heeft wordt er bericht dat er een grote zending kisten onderweg is. Hoe hij dit allemaal gaat oplossen is hilarisch en tragisch tegelijk. De rollen van de personages zijn scherp neergezet, met Laarmans zelf op de eerste plaats. De beschrijving wat er allemaal in het hoofd van Laarmans omgaat is erg beeldend. Op zich is het heel menselijk wanneer je je uit een iets nederige positie denkt te kunnen bevrijden, blind voor de eventuele tegenslagen. Maar eerlijk is eerlijk, de verleiding was wel erg groot. Het zag er allemaal zo makkelijk en bereikbaar uit, de broer hielp ook mee.

Conclusie

Deze klassieker laat zich lezen als een modern boek, zaken zoals vermeld, zijn eenvoudig voor te stellen. Het interessante in dit boek is dat er uiteindelijk toch sprake is van enig zelfinzicht. Net als in de andere boeken van Alfons de Ridder (pseudoniem van Willem Elsschot) staan in dit boek ook weer autobiografische elementen. Zo was de Ridder correspondent voor een werf in Schiedam, de naam Hornstra komt van de Rotterdamse onderwijzer die zich ontfermd had over zoon Walter en ook het opzetten van de agentschappen kende hij uit zijn zijn eigen verleden. Kortom, dit boek kun je meerdere malen lezen, zonder verveeld te raken. De trefzekerheid en de zeer bondige schrijfstijl blijven de lezer verbazen.