De eenzaamheid nabij in huisje Weltevree

De noodlotsgedachte is nooit ver weg in het oeuvre van Van Schendel, maar is extra pregnant aanwezig in het drieluik “Een Hollandsch Drama”, “De Rijke Man” en “De Grauwe Vogels”. Van de drie is “De Grauwe Vogels” wellicht de meest verfijnde en meest filosofische, omdat bij Kasper Valk, het hoofdkarakter in “De Grauwe Vogels” sprake is van (enige) zelftwijfel of hij wel op de juiste wijze het Noodlot accepteert.

Dat Kasper Valk niet voor het geluk is geboren wordt al duidelijk op de eerste bladzijde. Zijn vader is nog voordat Kasper op de wereld kwam door een blikseminslag overleden en zijn moeder overlijdt in het kraambed. Het leven moet dan (eigenlijk) nog beginnen voor deze hedendaagse Job. Op deze en alle nog komende rampspoed reageert Kasper van binnen met een stoïcijnse gelatenheid en naar de wereld met een zo groot als mogelijke onafhankelijkheid. Dit onafhankelijk stoïcisme wordt door anderen uitgelegd als een hoogmoedig egoïsme. Alsof hij het Noodlot, God of hoe iemand het noemt zou willen tarten. In tegendeel Kasper wil het Noodlot zo volledig als mogelijk accepteren voor wat het is.

Kasper groeit op bij een christelijke familie die niet al te ver van zijn geboortehuis wonen. Als kind gaat hij nog wel eens langs bij zijn afgesloten ouderlijke woning waar zijn vader als tuinder werkte. Na zijn huwelijk met de protestants christelijke Heiltje begint Kasper, in de voetsporen van zijn vader, een eigen tuinderij. Heiltje’s protestants christelijk geloof en zijn stoïcijns ongeloof zorgen voor een nooit aflatende spanning in hun relatie die ze alle twee gelaten accepteren. Een spanning die nog eens versterkt wordt door de ouderlingen van Heiltje’s kerk die regelmatig langskomen en door Kaspers inwonende halfbroer, de al even ongelovige Thomas. De onderlinge spanning en de nooit eindigende tegenslagen in het leven zorgen er voor dat zowel Heiltje als Kasper gaan twijfelen, zij aan haar geloof, hij aan zijn stoïcisme. Alle twee zien ze dat de levenshouding van de ander ook geen verlossing brengt en de hypocriete levensmoraal van de ouderlingen biedt ook geen uitweg, daar zijn Kasper en Heiltje te oprecht voor.

Wanneer halfbroer Thomas door een erfenis in staat is om samen met Kasper, Heiltje en de rest van het gezin terug te keren naar het geboortehuis van Kasper, lijkt dit dé kans om het tij te doen keren. De grote cirkel van het leven is (bijna) rond, terug naar de ouderlijke woning om daar de tuinderij van zijn vader alsnog op te pakken. Het leven, ouderdom, ziekte, existentiële twijfel hebben Kasper en de zijnen al te veel aangetast om alsnog gelukkig te worden. Het wordt alleen maar erger.

Van Schendel geeft als uitmuntend verteller in combinatie met zijn kenmerkend en hier tot in de puntjes verzorgd eenvoudig, natuurlijk en sober taalgebruik de lezer een heel beklemmende en krachtige roman. Geen woord te veel, geen zin te lang, geen beschrijving te omslachtig. “De Grauwe Vogels” heeft ruim tachtig jaar na publicatie (bijna) niets aan zeggingskracht verloren. Dat Van Schendel kort na publicatie van “De Grauwe Vogels” werd voorgedragen voor de Nobelprijs Literatuur verbaast mij na herlezing van “De Grauwe Vogels” helemaal niets. Dat hij de prijs niet heeft gekregen accepteren we dan maar als het Noodlot.