Smullen van mooie taal in een vilein en actueel verhaal

Onverdraagzaamheid lijkt steeds meer toe te nemen in onze wereld. Respect hebben voor iemand die anders is, anders denkt, een ander geloof heeft, een andere politieke voorkeur heeft staat onder druk. Je te weer stellen kan grote gevolgen voor het individu of geen groep hebben. En dat geldt niet alleen in dictaturen of landen waar het fundamentalistische geloof de wijsheid in pacht lijkt te hebben. Kijk eens wat dichterbij, in Nederland. Is onze overheid er voor de burgers? Voorbeelden te over waardoor het misgaat.

Hier moest ik aan denken toen ik de prachtige roman De wachters van de Algerijnse schrijver Tahar Djaout (1954-1993) las. Wachters houden je onopvallend in het oog, zien alles wat je doet. Dat vertelt de cover. Djaout werd er zelf slachtoffer van. In 1962 werd Algerije onafhankelijk van Frankrijk. Alles werd anders in 1991 toen de verkiezingen werden gewonnen door het islamistische Front Islamique du Salut, het FIS. De gevestigde orde en Frankrijk waren daar niet blij mee. Er volgde een staatsgreep en het FIS werd verboden. Djaout was journalist en schrijver en verzette zich tegen alles wat hij als fanatisme beschouwde en steunde het secularisme Het FIS vermoordde hem omdat hij zich uitsprak.

Gemangeld door de bureaucratie

Djaout kiest in zijn roman geen partij. Hij zet zich af tegen het religieus fanatisme én tegen almacht van de machthebbers met zijn verstikkende bureaucratie. Het verhaal draait om twee mannen, Menouar Ziada en Mahfoudh Lemdjad. De eerste “heeft twee decennia in de huid van een bevoorrecht persoon geleefd. Hij had het geluk gehad de juiste kant te kiezen, die van de ‘rechtvaardigen en volmaakten,’ zoals hij zelf zegt.” Hij is eenzaam en hoewel hij al veertig jaar getrouwd is telt zijn vrouw “uiteraard niet.” “Haar aanwezigheid maakt niet meer in hem los dan die van een kruk of een koffer.” Hiermee maakt Djaout meteen duidelijk hoe Menouar en zijn ‘vrienden’ over de vrouw denken. Hij houdt alles in de gaten om er zelf garen bij te spinnen.

Mahfoudh is samen met Menouar opgegroeid. Hij is leraar natuurkunde. Hij kijkt anders naar de veranderende wereld, zoekt kansen. Hij heeft een weefmachine uitgevonden en wil daar patent op aanvragen. Dat is een prachtige metafoor voor de nieuwe samenleving. Enerzijds heeft hij hem ontworpen als respect voor zijn grootmoeder en het verdwenen ambacht en alle vrouwen die weefden, anderzijds kan zijn uitvinding een nieuwe boost geven aan de industrialisatie en innovatie. Als ware het een apparaat om een nieuwe samenleving ‘te weven.’ Ziada en zijn medestanders zien Lemdjad als bedreiger van het gedachtegoed wat hij voorstaat (iedere technische vooruitgang is een bedreiging). Menouar probeert er alles aan te doen om te voorkomen dat Mahfoudh zijn uitvinding presenteert op de internationale beurs in Heidelberg. Hij heeft daarvoor een paspoort nodig… Mahfoudh komt in een kafkaëske spiraal terecht waarin de bureaucratie hem probeert te mangelen: formulieren, wachten, overleggen over zijn uitvinding; een en al vertraging (“uw verzoek is volkomen ongebruikelijk en vergt reflectie van onze administratie. Kom later alstublieft terug.”) totdat hij toch het paspoort bemachtigt. In Heidelberg iets bijzonders. En dat heeft gevolgen. Het verhaal draait dan, maar of het echt tot een verandering leidt?

Scherpe scalpel

Haarscherp zet Djaout een verziekte samenleving neer. Hij kiest als vorm daarvoor een morele fabel waarin het gaat om de kwaadaardigheid die de bureaucratie kan zijn, het gevaar van het beperken van vrijheid van handelen en denken uit naam van vaderlandslievendheid. Thema’s die aan de orde komen zijn macht en onmacht (“de staat heeft geen genieën nodig, maar dienaars”), repressie, verzet, angst en de ondergeschikte rol van de vrouw.
De wachters is niet alleen door de thematiek, maar zeker ook door de verfijnde stijl, het cynisme waardoor je regelmatig in de lach schiet over zoveel ambtelijk onbenul en de spanning een boek dat je bijblijft. De Algerijnse samenleving wordt met een scherpe scalpel ontleedt. Vilein met karikaturen van ambtenaren die hun statuur aan een stropdas ontlenen. Vertaalster Hester Tollenaar heeft ervoor gezorgd dat de taal fris is.

Djaout hanteert plastische metaforen, zoals die over een opgebroken straat in de stad als symbool van de samenleving: “Kunnen al die gemene machines, al die pleisters en al dat gips de zieke slagader genezen? Het is moeilijk om de vette, benauwd piepende stad, die zucht onder haar gezwellen en ieder moment een infarct kan hebben, vrij te laten ademen.” De kritiek wordt bijtend als Djaout de verstedelijking onder de loep neemt, maar hij doet dat met een taalgebruik dat sprankelt. Hij beschrijft zintuiglijk hoe het landschap er vroeger uitzag en zet daar het woord ‘cementhonger’ tegenover. “Machteloos kijken bomen toe hoe hun ruimte krimpt, hoe betonnen geraamtes de plaats innemen van hun ontwortelde of omgehakte broeders.” En over de ambtenaren die allang niet meer luisteren naar wat hen verteld wordt. “Ze reageren enkel nog op de manier die van hen verwacht wordt, ongeacht de strekking van het betoog: met applaus. […]. Hij luistert naar de machthebbers bij wie het landsbelang en het welzijn van hun burgers uit het hoofd verdwenen zijn.” En wat te denken over zijn visie op het onderwijs. Scholen zijn ”militair-religieuze instellingen geworden. Ze zijn niet bezig met dingen die bij de leeftijd van kinderen horen.

De wachters is een aanklacht en een waarschuwing tegen een samenleving met een destructieve bureaucratie waarin intellectuelen, kunstenaars en creatieve geesten gekleineerd worden. Wanneer je het boek gelezen hebt snap je waarom de auteur vermoord werd. Hij hield zijn mond niet en schreef op want anderen misschien alleen maar durfden te denken. Spreek en sterf was Djaouts motto. Asis Aynan (een Nederlandse schrijver van Amazigh afkomst) brengt in zijn nawoord de laatste momenten en gedachten van Djaout aangrijpend dichtbij door zich fictief in hem te verplaatsen.

—

Recensie is eerder verschenen op Bazarow.com