Ronddwalen in het middeleeuwse Antwerpen

“Antwerpen” is het nieuwe boek van Michael Pye, bekend van “Aan de rand van de wereld”. De opvallende boekcover verbeeldt de stad Antwerpen in een duidelijk lang vervlogen tijdperk. De bedrijvigheid en handelsactiviteit zijn prominent op de voorgrond aanwezig. Vooraf verwachtte ik dat “Antwerpen” een intrigerende vertelling biedt waarbij de auteur aan de hand van een lange rij personen, plaatsen en panden de opkomst en de neergang van het zestiende-eeuwse Antwerpen beeldend beschrijft. Hierbij zullen de gedegen research, de boeiende anekdotes en de treffende sfeerschepping mij aanspreken. Het boek zal als een teletijdmachine de lezer toelaten in het middeleeuwse Antwerpen rond te dwalen en de sfeer op te snuiven. Voor iedereen die interesse heeft in geschiedenis in het algemeen en de geschiedenis van de Lage Landen in het bijzonder lijkt het mij moeilijk het boek zonder meer voorbij te lopen!

In Antwerpen heerste een voor die tijd ongebruikelijke vrijheid van godsdienst. Alhoewel Antwerpen in theorie gehoorzaamde aan het katholieke Spaanse Rijk, verwelkomde ze toch Portugese Joden op de vlucht voor de Inquisitie. Ook wat de “zeden” betreft, ging het er zeer gemoedelijk aan toe met informele omgangsvormen en zeer vrijmoedige meisjes. Er waren relatief weinig regels, voorschriften en belastingen die de handel bemoeilijkten en de gilden hadden een beperkte invloed. Deze factoren droegen er toe bij dat Antwerpen gemakkelijk buitenlandse kooplieden kon aantrekken en vanaf het begin van de zestiende eeuw het stokje van Brugge overnam en “het centrum van de wereld” werd. Het begin van deze bloeiperiode valt ook samen met de komst van de eerste Portugese schepen met specerijen in 1501.

De “gouden tijd” (het was zelfs geen eeuw) eindigt bij de beeldenstorm in 1566 en de Spaanse Furie met muitende Spaanse soldaten in 1576. Filips II beschouwde de vrijheid van godsdienst als openlijke godslastering en majesteitsschennis. Antwerpen kwam weer in Spaanse handen, het bijzondere evenwicht in de stad (op religieus, intellectueel, cultureel ... vlak) was verstoord en een groot deel van de bevolking (waaronder veel ambachtslieden, kooplui en kunstenaars) vluchtten naar het noorden.

Michael Pye beschrijft de opkomst en de neergang van het zestiende-eeuwse Antwerpen op caleidoscopische wijze: de auteur brengt de stad tot leven aan de hand van een lange rij personen, plaatsen en panden. Vele anecdotes, verhalen en levensbeschrijvingen passeren de revue. Er wordt ook de nodige aandacht besteed aan kunstwerken (schilderijen, boeken, ...). Het zestiende-eeuwse Antwerpen wordt door deze aanpak in ieder geval op een gedetailleerde wijze tot leven gebracht. Je wordt als het ware als een tijdreiziger ondergedompeld en kan de sfeer haast letterlijk opsnuiven. Antwerpen bleef voor mij in geen geval beperkt tot een “platte” plattegrond. Pye slaagt er met verve en bravoure in om er de derde dimensie aan toe te voegen. Je Avatar kan probleemloos ronddwalen in het zestiende-eeuwse Antwerpen of van achter een hoekje het dagelijkse leven gadeslaan.
Hoed af voor de berg researchwerk die Pye hier ongetwijfeld voor heeft moeten verrichten! Maar ook van de lezer vergt deze aanpak de nodige aandacht en concentratie om het overzicht te behouden in een bij momenten weinig overzichtelijk geheel. Deze lezer kijkt - door het ontbreken van een min of meer chronologische opbouw of een opbouw volgens onderwerp - tegen een niet geringe taak aan en zal zich vaak verloren en gefrusteerd voelen. Het lijkt mij aangewezen om bij een eerste lezing je vooral te richten op het opsnuiven van de sfeer van het dagdagelijkse leven. De meeste lezers die alle info willen verwerken hebben waarschijnlijk toch een tweede lezing nodig ....

Als je mij vraagt om Michael Pye’s schrijfstijl te typeren, is de term “beeldend” het eerste wat in mij opkomt. “Antwerpen” is natuurlijk een non-fictieboek en Pye geen romanschrijver. Hiermee rekening houdend is zijn beeldende, soms haast filmische schrijfstijl des te treffender. Middels deze zeer beeldende stijl laat het boek - als een teletijdmachine - de lezer toe in het middeleeuwse Antwerpen rond te dwalen en de sfeer op te snuiven.
“... Schaduwen op de wanden. De menigte verdringt zich om dichter bij het licht te kunnen komen. De mensen hebben opdracht niet te dicht bij het vuur te komen en in geen geval stenen in het gesmolten metaal te gooien, maar het is fascinerend om in de grote smeltoven naar de roodgloeiende kolen te kijken .... Er wordt deze avond geen vuurwerk afgestoken ...”
Dit fragment rond het gieten van de Carolus is illustratief voor hoe Pye het middeleeuwse Antwerpen tot leven brengt.

Tot op zekere hoogte ben ik gefascineerd door de uitgekookte financier Gilbert van Schoonbeke die als geen ander de stadsontwikkeling van Antwerpen beïnvloed heeft. Tot op vandaag zijn de sporen daarvan terug te vinden. Een groot deel van de Spaanse omwalling is aan hem toe te schrijven. Net zoals de stad Antwerpen kent hij ook persoonlijk zijn opkomst en ondergang. Maar er zijn nog tig andere historische personages – zeg maar beroemdheden - die Pye op een boeiende wijze een gezicht geeft en tot leven wekt (Thomas More, Christoffel Plantijn, Abraham Ortelius, Anna Bijns, Albrecht Dürer, ....).
Op een gegeven moment domineerde de Italiaanse bankier Gaspar Ducci het volledige geldwezen. Hij begreep als één van de weinigen en eersten dat je geld met geld kunt verdienen (o.a. via wisselkoersschommelingen). Volgens Pye beheerste hij op zeker moment alle contanten in de stad. Uiterst interessant maar hier bleef ik toch wat op mijn honger zitten. Ondanks de overvloed aan info had dit toch wat meer uitwerking verdient.

Het valt vooral op hoe weinig de mensen veranderd zijn. Vele van de anecdotes die de revue passeren klinken toch wel erg bekend in de oren. De tijden en de context zijn dan misschien wel veranderd, de menselijke inborst lijkt dat heel wat minder.
Er is het evidente voorbeeld van de pandemie (of eerder epidemie) van de zestiende eeuw (de pest) en de huidige pandemie en de maatregelen waarmee men deze tracht in te perken. Voor sommigen betekende het een heuse inkomstenbron (uitgeven van boeken over hoe met de epidemie om te gaan) en er ontstond ook een handel in certificaten.
De voortdurende vertraging bij het bouwen van de stadsomwalling doet denken aan de perikelen met de hedendaagse Antwerpse infrastructuurwerken (Oosterweel)
Daarnaast was de stad - door de nieuw verkregen welwaart - een vruchtbare voedingsbodem voor nieuwe financiële instrumenten, activiteiten en beroepen. Geld oversteeg er de loutere munten. Er verscheen geld op papier, wisselbrieven, gedrukte prijslijsten van goederen, schuldbrieven die op de beurs verhandeld konden worden. Men kon zich toeleggen op het speculeren op de prijsverschillen tussen munten en geld op papier. Deze nieuwe instrumenten en beroepen echoën de financiële crisis van 2007-2008 met de zogeheten “rommelkredieten”.

Het is opvallend dat in Antwerpen de vrouwen geëmancipeerd waren en dingen deden en mochten die elders ongehoord waren. Binnen de lange stoet historische figuren die de revue passeert, denk ik bijvoorbeeld aan de dichteres Anna Bijns. Zij publiceerde haar gedichten onder haar eigen naam hetgeen in die tijd zeer uitzonderlijk was. Er is natuurlijk ook het sprekende voorbeeld van Doña Gracia, die als vrouw (bovendien Joods-Portugese) aan het hoofd stond van een internationaal imperium. Dit voorbeeld illustreert in één klap de relatieve vrijheid van religie en emancipatie van de vrouwen.
Er waren relatief weinig regels, voorschriften en belastingen. Dit had als eerste doel de handel niet te bemoeilijken maar speelde ook in de kaart van de emancipatie van de vrouwen. Ook hadden de gilden een beperkte invloed in tegenstelling tot andere steden zoals bijvoorbeeld Brugge. Deze gilden legden vaak regels op om de toegang tot bepaalde beroepsactiviteiten te beperken.

De illustraties bieden een meerwaarde voor het boek maar de opname in een apart katern is toch iets minder overzichtelijk dan opname doorheen de tekst. Anderzijds is deze katern nu ook weer niet onontbeerlijk. Je kan de meeste illustraties ook op internet consulteren. De keuze van illustraties van Pye is volgens mij vrij rationeel vermits de gekozen illustraties het meest relevant lijken binnen de opzet van zijn boek.
Sporadisch heb ik de noten geraadpleegd. Deze vormen een interessante inspiratiebron voor wie bepaalde topics verder wil uitdiepen. Maar rekening houdend met de hoeveelheid aan info in het boek van Pye lijkt dit verder uitdiepen mij niet aan de doorsnee-lezer besteed, het vormt eerder een literatuurlijst voor wie een wetenschappelijke verhandeling / scriptie / eindwerk te schrijven heeft!

Mijn verwachting was dat “Antwerpen” een intrigerende vertelling biedt waarbij de auteur aan de hand van personen, plaatsen en panden de opkomst en de neergang van het zestiende-eeuwse Antwerpen beeldend beschrijft. Deze verwachting is grotendeels uitgekomen al moet het gezegd dat de hoeveelheid informatie aanmerkelijk groter was dan ik vooraf had ingeschat. Ook van de lezer vergt de caleidoscopische aanpak de nodige aandacht en concentratie om het overzicht te behouden in een bij momenten weinig overzichtelijk geheel. Samenvattend: een boeiend maar uitdagend boek!
Het vorige boek van Michael Pye, getiteld “Aan de rand van de wereld”, zal ik zeker ook een kans geven. Dit boek heeft blijkbaar een min of meer chronologische structuur of een opbouw volgens onderwerp en is dus iets “lichter verteerbaar” voor de lezer.