Kernachtige en waardevolle uiteenzetting

De boekenserie ‘Elementaire Deeltjes’ heeft als doel kennis toegankelijk te maken voor een breed publiek. Het is mijn eerste kennismaking met deze serie. Hannah Arendt is een naam die de laatste jaren steeds vaker opduikt in politieke en maatschappelijke discussies. Omdat ik onvoldoende bekend ben met haar gedachtegoed, besluit ik dit boekje te lezen in de hoop een beter beeld te krijgen van haar kerngedachten.
Na een beknopte biografie beschrijven vijf hoofdstukken diverse thema’s.

Het eerste hoofdstuk behandelt Arendts studie over hoe het antisemitisme en het imperialisme uitmonden in een totalitair regime. De auteur bespreekt niet alleen haar denkwijze maar ook de kritiek die ze hierop krijgt. Arendt is van Joodse afkomst maar pleit de Joden niet volledig vrij en acht hen medeverantwoordelijk voor de geschiedenis waarvan ze deelgenoot geworden zijn.
Volgens haar is het imperialisme niet gedreven vanuit expansie op zich maar vanuit economische belangen op een eindeloze groei. Het kapitalisme staat opnieuw voor de overwinning van het privébelang en de nederlaag van de publieke zaak.
Omdat beide staatsvormen uitmonden in een totalitair regime wordt ook stilgestaan bij de verschillen tussen tirannie en totalitarisme. Arendt ziet vooral een gevaar voor de pluraliteit en de vrijheid: de vele mensen moeten één mens worden, met één visie en één wil. Ze beschouwt het totalitarisme als een nieuwe regeringsvorm waarbij zelfloosheid en zelfopoffering een uitdrukking zijn van een gevoel van totale overbodigheid.
“De massamens maakt zichzelf wijs dat hij alleen iets zal betekenen, alleen iemand kan zijn, als hij de rangen van de beweging vervoegt.” Er wordt dan sluw ingespeeld op de hunker van mensen naar voorspelbaarheid.

Hoofdstuk twee beschrijft Arendts visie op de menselijke basisactiviteiten: arbeiden, werken en handelen. Ze vindt dat de nadruk in het verleden te veel lag op ‘vita contemplativa' en te weinig op ‘vita activa’ waardoor de politiek niet altijd de correcte richtlijnen heeft opgesteld.
De nataliteit vormt voor Hannah Arendt een centrale positie in haar gedachtegoed: de spontaniteit die ons uitnodigt om altijd opnieuw te beginnen en de wereld te vernieuwen. Dan pas wordt de mens ten volle mens en toont hij wie hij is. De nataliteit manifesteert zich het meest in het handelen.
Arbeiden staat in het teken van de noodzaak (verbruiksgoederen), werken vernieuwt de wereld (gebruiksgoederen o.a. gericht op comfort) en staat in het teken van nut en efficiëntie. Handelen is de hoogste basisactiviteit omdat het zich tussen mensen afspeelt. In handelen tonen unieke mensen hun individualiteit. Het staat in het teken van vrijheid en zin. Veel vormen van arbeiden en werken kunnen daarentegen door een robot worden uitgevoerd. Voorbeelden van handelen zijn wonen, reizen, musiceren, … Het verrijkt het leven met de mogelijkheid om intrinsiek waardevolle en zinvolle daden te verrichten. Maar handelen vereist moed want er horen risico’s bij: de zin van het handelen is nooit gegarandeerd. Het resultaat van handelingen zijn onvoorspelbaar en die onvoorspelbaarheid gaat gepaard met taaiheid en onomkeerbaarheid. Daardoor kan handelen als een last ervaren worden.
De moderne wetenschap heeft zich eveneens op het handelen gericht: ze beperkt zich niet tot de wil om de werkelijkheid te kennen, te begrijpen of te verklaren; ze wil de werkelijkheid namaken, zelfs perfectioneren. En dat kan tot het onomkeerbare of het onherstelbare leiden. Het obsessieve vooruitgangsgeloof heeft een funeste invloed op onze planeet.

In hoofdstuk drie komen Arendts belangrijkste politieke inzichten aan bod. Vrijheid staat voor de filosofe centraal. Waar vroeger vrijheid werd gekoppeld aan de wil en de innerlijkheid van de mens (= gedachten blijven vrij), is volgens Arendt vrijheid enkel mogelijk en heeft het enkel zin in de wereld die wij met anderen delen.
Pluraliteit neemt, naast nataliteit, eveneens een belangrijke plaats in in de politieke ideeën van Arendt. Daardoor gaat ze in tegen het idee dat de maatschappij één moet zijn en dat de politiek gestalte moet krijgen in de ene wil van het volk, omdat op die manier de pluraliteit van de maatschappij genegeerd wordt. Wat centraal zou moeten staan: de wereld, omdat dit hetgeen is wat we delen. Hierbij vindt ze het belangrijk dat mensen in gesprek gaan met de wereld omdat de wereld zo humaan wordt. Alleen een dergelijk gesprek voorkomt de banaliteit van het kwaad. Met ‘banaliteit van het kwaad’ bedoelt ze de gedachteloosheid, de totale afwezigheid van de denkende dialoog (in zichzelf) en een totaal gebrek aan verbeelding.
Arendt bepleit ook het recht op burgerlijke ongehoorzaamheid om zo te kunnen instemmen met een betere wet. Tot slot zegt ze: “Zonder respect voor de feitelijke waarheid is geen enkele politiek mogelijk.”

Hoofdstuk vier is gewijd aan de mentale activiteiten: denken, willen en oordelen. Denken staat voor het zoeken naar zin en betekenis. Willen staat voor de vrijheid van de spontaniteit. Oordelen staat voor het ontwikkelen van gemeenschapszin. Arendt geeft dus een eigen betekenis aan deze begrippen.
Het denken bestaat uit de gewoonte om zich af te vragen wat concrete voorvallen en ervaringen betekenen. De mens trekt zich hierbij terug uit de buitenwereld en schakelt het gezond verstand, met zijn vaste zekerheden of vooroordelen, uit. Denken heeft twee neveneffecten: niet denken veroorzaakt gedachteloosheid en gewetenloosheid; en wie niet nadenkt is ook niet tot oordelen in staat (= nadenken over wat juist en mooi is).
Waar de denkende mens zich terugtrekt, gebeurt oordelen altijd op het publieke forum, in gesprek met anderen, om zijn mening kenbaar te maken en te horen hoe anderen erop reageren. De gemeenschappelijke wereld ontstaat door onze ervaringen, meningen en gevoelens te delen. Waarachtig politiek handelen wordt gedreven door liefde voor de wereld.

In een laatste kort hoofdstuk benoemt de auteur de belangrijkste filosofen en schrijvers die Arendt citeert in haar werken.

De auteur bespreekt het gedachtegoed van Arendt in vijf duidelijk omschreven hoofdstukken. Hij behandelt haar ideeën heel gestructureerd en overzichtelijk. Bovendien concretiseert hij haar filosofie met heldere hedendaagse voorbeelden. Daardoor is dit boek niet alleen goed behapbaar maar ook heel interessant. Hij bespreekt eveneens de kritiek die Hannah Arendt te verduren kreeg.
In hoeverre de auteur haar gedachtegoed correct weergeeft, kan ik niet beoordelen, omdat ik Arendt haar boeken niet zelf gelezen heb. Maar voor mij voelde het aan als een volwaardige kennismaking met de kerngedachten van de filosofie van deze vrouw. Ik beschouw het dan ook als een kernachtige maar waardevolle uiteenzetting van het werk van Arendt.