Rouw om het verlies, troost van de woorden

Alle nieuwe boeken van de Israëlische schrijver David Grossman koop en lees ik direct. Zo ook "Het leven speelt met mij". En ik genoot zoals ik altijd van Grossman geniet. Al is "genieten" misschien een vreemd begrip bij een zo heftig boek als dit.

Het boek draait om een drie generaties lang doorwerkend trauma, dat doordesemd is van onverwoordbaar verraad en verschillende nauwelijks te bevatten vormen van leed. De zeer oude, joods- Joegoslavische Vera heeft kort na de wereldoorlog haar grote liefde Milos verloren door zelfmoord, en heeft jaren van verschrikking doorstaan in het Joegoslavische vernietigingskamp Goli Otok omdat ze weigerde haar liefde voor Milos te verloochenen. Die bijna onmogelijk dappere keuze heeft echter wel haar dochter Nina in zeer diep ongeluk gestort. En omdat Nina door dat ongeluk zelf alle houvast en richting kwijtraakte in haar leven, heeft zij op haar beurt nogal wat pijn teweeg gebracht bij de vergeefs op haar verliefde Rafi en bij hun beider dochter Gili, die ons het verhaal vertelt.

Hele werelden van meerdere generaties durende pijn staren ons dus aan in Grossmans boek. Hele werelden van verraad en schuld zien wij door Gili's ogen, en ook van onverzoenlijke tegenstelling: "Op Nina's lippen verscheen ineens een verschrikkelijk lachje. Het was me duidelijk dat het bijna een werktuiglijk lachje was, een soort tic die Vera bij Nina opriep door het naakte feit van haar bestaan, een doodskopachtige glimlach, die alle lof waarmee Vera was overstelpt tegelijkertijd bespotte en weerlegde, alsof hij een onzichtbare schande blootlegde[...] Ik wist dat deze glimlach van Nina geen vertaling had in enige taal die in het licht gesproken wordt ". Ook zien we samen met Gili hele werelden van onoplosbaarheid en verlies: "Na bijna twee jaar legde [Rafi] zich erbij neer dat hij Nina niet zou vinden en dat hij haar in feite had opgegeven, maar de omgang met de camera kon hij niet meer opgeven en ook - denk ik, of wéét ik het, niemand weet dat beter dan ik- het zoeken niet: de manier van kijken van iemand die zoekt wat hij is kwijtgeraakt ".

Dat kijken met de camera, met de blik van iemand die het kwijtgeraakte zoekt en BLIJFT zoeken, is ook wat Gili drijft. Samen met haar vader filmt zij monologen van Vera en van Nina, verhalen die - om redenen die ik niet zal verklappen- vooral zijn gericht tot de toekomstige Nina, die niets meer zal weten van de Nina van nu. In die verhalen wordt meer en meer onthuld wat Vera in Goli Otok heeft doorstaan, en wat de anderen deels door elkaars onbedoelde schuld hebben meegemaakt. Daarbij gaat het Gili "om de totaliteit van het gebeuren, ook dat buiten het beeldkader, en ook wat slechts bijna heeft plaatsgevonden maakt deel uit van de werkelijkheid". In de film, en in de aantekeningen die Gili al filmend maakt, schemert dan ook vaak iets door dat niet in film of woorden te vangen is: "Ze slikt. Een vage luchtspiegeling dreigt de zinnen te begoochelen. Als een barst die zich verwijdt in het beeld van de werkelijkheid". Bovendien zeggen vooral Vera en Nina dingen die ze nooit hebben gezegd of zelfs maar bewust hebben gedacht, zo krachtig is het medium van de film: "daar is het weer, het sterke moment van een documentaire: als de geïnterviewde, terwijl hij gefilmd wordt, het contract met de regisseur of met zichzelf wijzigt en zonder het van plan te zijn zichzelf plotseling echt geeft". En: "Telkens weer zag ik de geïnterviewde op dat kruispunt staan: het duistere geheim van zijn leven verklappen of zijn leugen vereeuwigen? Wonderlijk hoe velen besloten het geheim te verklappen- vooral mensen die op de rand van de dood stonden- alleen omdat ze voelden dat de waarheid ergens op de wereld moest worden bewaard".

"Het leven speelt met mij" staat vol fascinerende scenes vol pijn, scenes die je door alle pijnlijkheid soms nauwelijks kunt aanzien terwijl je ze toch ademloos doorleest. Dat komt vast door de dwingende stijl van Grossman. Of door de prachtige beelden waarin hij niet alleen Vera's ellende in Goli Otok laat zien, maar ook hoe haar verbeeldingskracht en haar volharding het voor even van die ellende winnen. Bovendien zijn alle hoofdpersonen ongelofelijk innemend en intrigerend, ondanks - of juist dankzij?- hun complexen en hun onverzoenlijke trauma's. Zulke complexe personages zo sympathiek en ontroerend neerzetten, dat kan Grossman volgens mij als maar weinig anderen. En ze zijn soms nog grappig ook.

Maar zelf was ik nog meer geïmponeerd door de wijze waarop Gili in haar film en haar aantekeningen steeds dieper probeert door te dringen tot de waarheid, hoe pijnlijk die ook is en hoe ongrijpbaar en onverzoenlijk die ook is. En nog imponerender vond ik hoe juist dat ongrijpbare en onverzoenlijke van die waarheid door haar (en dus door Grossman) gerespecteerd wordt. Want Gili maakt uiteindelijk geen film waarin alle trauma's zijn opgelost en alle geheimen en conflicten therapeutisch zijn uitgesproken. Integendeel, het boek eindigt in onopgeloste rouw om een verloren film. Maar ook met de troostende woorden "als er geen beelden zijn, dan zullen er woorden zijn". Dat zijn de woorden van "Het leven speelt met mij", de roman die de soms zo ongrijpbare en onverzoenlijke waarheid NIET versimpelt, en de rouw om het verlies NIET toedekt onder goedkope of makkelijke verzoeningen. De rouw en de traumatische treurnis worden niet versimpeld of toegedekt, maar in woorden geëxploreerd en gevat. Precies dat is de troost die deze woorden bieden. Want de onverzoenlijke en ongrijpbare waarheid is tenminste wel in al zijn onverzoenlijkheid uitgesproken. En alleen dat biedt de mogelijkheid om zich enigszins tot die waarheid te verhouden. Of om die in al zijn onacceptabele onverzoenlijkheid toch enigszins te accepteren. Hoe moeizaam en lastig dat ook is.

In zijn mooie nawoord vertelt Grossman ons nog dat deze roman is voortgekomen uit de levensgeschiedenis van Eva Panic Nahir, de in Joegoslavië ooit wereldberoemde vrouw die de wreedheden doorstond van 'Tito's goelags'. Grossman heeft echter met zijn fantasie duidelijk een eigen lading gegeven aan haar verhaal. Uiteraard kan ik niet beoordelen wat zij van deze roman gevonden zou hebben. Maar voor mij was het een mooie zoektocht in de onverwoordbare krochten van pijn, trauma en verlies. Een imponerende zoektocht bovendien, omdat hij met zulke volharding en met zoveel verbeeldingskracht wordt volgehouden, zonder te eindigen met een al te goedkoop en gelukkig einde.