Lezersrecensie
Hoe de ziel gered wordt en verbinding overblijft
Virginia Woolf schreef voor de editie van 1928 van ‘Mevrouw Dalloway’ (1925) een voorwoord waarin verduidelijkt wordt dat Septimus Warren Smith toegevoegd is, en dat oorspronkelijk mevrouw Dalloway (Clarissa) het lot van Septimus zou krijgen. Met de woorden ‘It was all over for her’ leek dat niet alleen voor haar huwelijk maar ook voor haar leven gezegd te zijn, ze is recent nog ziek geweest en haar sociale rol lijkt niet meer zo groot als voorheen. Echter, aan het slot van het verhaal, van die ene dag in Londen in juni 1923, is haar levensdoel toch weer opnieuw naar boven gekomen, het aangekondigde feestje van Mevrouw Dalloway is verbindend en echt, ook al is het een aanpassing aan maatschappelijke normen. Iedereen komt er samen, en het slagen ervan moet gezien worden als Clarissa’s moment. Haar ziel is niet verloren gegaan, ze is gekleed als een zeemeermin, in haar groene jurk die ze zelf aangepast heeft.
En Septimus, die in het begin van het verhaal wordt geïntroduceerd na de knal van de regeringsauto in Bond street, onder andere met de woorden ‘The world has raised its whip; where will it descend’, zie je vanaf het begin verder afglijden zoals in Danteske scenes van de Divina Commedia, maar je leert hem wel kennen als de tweede hoofdpersoon.
Clarissa en Septimus ontmoeten elkaar niet, maar zijn wel steeds nabij, en hebben dezelfde neus. Septimus is haar alter ego. Voor het einde van het verhaal is dit van belang, het betekent dat het lot gedeeld wordt. Zo is het te begrijpen althans, dat Clarissa niet alleen verafschuwd is maar ook blij is voor Septimus als ze hoort dat hij dood is, en vermoedt hoe dat is gegaan, dat hij niet toegeeft aan een verlies van vrijheid. Dat Virginia Woolf het zo construeerde sluit aan bij haar eigen ervaring van geestelijke ziekte, depressie, wanen. Een andere verklaring of aanleiding voor deze ‘oplossing’ van het verhaal is de verwerking van de elegie van Shelley, Adonais (1821) over de (vroegtijdige) dood van John Keats, specifiek de strofe 40: daarin wordt hij bevrijd van de ‘contagion of the world’s slow stain’, de smet die langzaam opgelopen wordt in het leven, in de zin die Rousseau er aan gaf, de opgelegde sociale cultuur. Virginia Woolf gebruikte deze verwijzing in het begin van haar korte verhaal ‘Mrs Dalloway in Bond Street’ uit 1923, eigenlijk een eerdere schets van het verhaal, en zonder Septimus maar met een andere stervende figuur die ze nog niet uitgewerkt had.
Het essentiële van het verhaal is dat er verbinding wordt gezocht tussen personen van vroeger, maar ook met allerlei andere elementen alsof het een grote levende keten wordt, en het doorgeschoven vertelperspectief helpt daarbij (je kunt zeggen dat dat een verteltechniek is, maar het past ook goed bij wat Clarissa uitdraagt). We zien dat Clarissa op straat alles opmerkt en ertoe laat doen, alles wil verbinden met haarzelf. Zelfs het zoeken naar betekenis in het vliegtuigje boven Londen dat een tekst in de lucht achterlaat, wat door velen begrepen wil worden, dus ook waar niet alleen Clarissa mee bezig is. Aan het eind van de roman is het Peter Walsh die Clarissa begrijpt in haar ‘transcendente theorie’, dat er dieper gaande motieven in het leven zijn die iemand als het ware steeds weer in je herinnering terughalen zoals Peter Walsh zelf heeft ondervonden door naar India te vertrekken en zijn eigen plan te maken maar nog steeds verbonden is met Clarissa want ze is de eerste die hij opzoekt. Er is als het ware een tijdscontinuum alsof verleden en heden niet gescheiden kunnen zijn. Bij Clarissa is dat overigens ook zo, als ze de uitspraken van Peter van vroeger herinnert op de eerste pagina en dan zich afvraagt, ‘Was dat het?’ als antwoord op de niet gestelde vraag waarom ze vroeger ook aan Peter Walsh de voorkeur had kunnen geven. Maar dan weet ze, dat haar keuze voor Mr Dalloway beter was omdat ze daar rustig van werd, meer ruimte voor haarzelf kreeg.
Heel fraai is als er bij de party aan het eind een moment aanbreekt, als Clarissa - die daarvoor nog twijfelt- overtuigd raakt van het slagen van de avond, wanneer het gele gordijn met de paradijsvogels, opgewaaid door wat wind, wordt teruggeslagen door een van de gasten. Het moment geeft het hele feestje een glans, een ommekeer voor Clarissa’s gevoel erover. Hier gebeurt heel veel, en wordt Clarissa zelf weer verbonden met wie ze eigenlijk wil zijn, de verbinder. Eigenlijk is dit de ‘Kairos’ waar Joke Hermsen het over heeft in het nawoord, het beslissende moment. Het feestje heeft ze niet gegeven voor haar man, maar omwille van haar wens om iedereen te verbinden. Je kunt zeggen dat het het thema van de ziel zelf is, als je daaronder verstaat het dieper verborgene deel van de persoon die toch met iedereen verbonden lijkt.
Het thema van de dood is er ook, als scherpe tegenhanger, maar ook als antwoord op hoe de ziel gered kan worden. Er zijn symbolen of goden die je daaraan helpen herinneren en mogelijk zelfs waarschuwen. Er is het lied Cymbeline van Shakespeare voor zowel Clarissa als voor Septimus met het ‘fear no more the heat o’ the sun, nor the furious winter’s rages’, een soort van berusting voor de dood, Clarissa maakt er gebruik van als ze iets moet doen wat haar angstig maakt. Er is het ‘Allerseelen’ gedicht van dichter Hermann von Gilm, op muziek gezet door Richard Strauss, wat Peter Walsh hoort als hij uit het park komt en naar de metro gaat. Het wordt slechts weergegeven als gemompel omdat het niet goed verstaan wordt door Peter. De tekst gaat over de geliefde die men verloren is maar elk jaar eert alsof ze niet overleden is. (Zie Peter Loh 2003, en de betekenis ervan vermeld in een blog van Jennifer Yaros uit 2009 oa over de Tree Goddess). In de eerdere in 1923 gepubliceerde versie van ‘Mrs Dalloway in Bond street’ becommentarieert Clarissa de ‘modernen’ die nog nooit iets over de dood geschreven hadden wat de moeite was. Hierbij dus !
En dan is er nog het thema van de regels of dogma, die de ziel kapot maken, waar de religie het moet ontgelden in de persoon van geschiedenis gouvernante en quaker Doris Kilman, en de dogmatische aanpak van de proporties door de zenuwarts Bradshaw, die reeds - op komische manier met zalm en fotografie - zijn vrouw heeft ingelijfd bij waar hij voor staat, en waardoor Septimus zijn vrijheid dreigt te verliezen. Opvallend is dat Clarissa niet alleen religie maar ook liefde inschat als een bedreiging van de ziel. Mogelijk bedoelt ze dan de opgelegde liefde, ze was zelf immers verliefd op het meisje Sally Seton, de vrouw die ‘toevallig’ in Londen is en nu met Peter Walsh degene is die op haar blijven wachten totdat het feest beëindigd wordt.
Gespiegelde personen
Clarissa en Septimus lijken op elkaar, alleen niet in leeftijd of geslacht. Als je dat uitwerkt zijn de twee hoofdfiguren Clarissa en Septimus, en worden ze geflankeerd door respectievelijk Mr Dalloway, de in regeringskringen bekende man van haar, en Lucrezia of kortweg Rezia, de Italiaanse vrouw van Septimus. Waar Peter Walsh de echte vriend is van Clarissa, is de in de oorlog gesneuvelde Evans de echte vriend van Septimus. Er staat wel dat Evans niet in vrouwelijk gezelschap verkeerde en meer dan gewone vriendschap had met Septimus, maar andersom staat het er niet en van Septimus weten we dat hij achter mevrouw Pole aanliep voordat de oorlog begon. Ik denk niet dat daar nu een spiegeling gezocht hoeft te worden -het mag-, maar zo kun je nog verder gaan en degene noemen die Clarissa het meest verafschuwt: de gouvernante Kilman van haar dochter omdat ze zo religieus is, terwijl degene die Septimus (en Clarissa en trouwens veel mensen op het feest) verafschuwt de psychiater Bradshaw is, omdat die hem niet kan helpen maar wel zijn vrijheid kan afpakken. Waar de echtgenoot Richard Dalloway mejuffrouw Kilman verdedigt, doet Lucrezia dat ook met de psychiater, al mag ze hem niet.
Na publicatie schreef Virginia Woolf in een dagboeknotitie dat er mogelijk teveel ideeen in Mevrouw Dalloway opgenomen waren. Er zit veel in dit boek; de tijd bijvoorbeeld maar ik denk dat die toch vooral als begrenzingen werkt en verder geen functie heeft. Er zijn nog de regels van Shakespeare’s Othello die twee keer voorbijkomen, als Clarissa’s gevoel wordt beschreven voor Sally Seton en later voor Septimus. Het lijkt erop dat er enerzijds een geluk groot genoeg nodig is om een uitspraak als deze te kunnen doen, en anderzijds zou het een gevoel kunnen weergeven dat doodgaan nog niet meteen het geluk wegneemt ?
< If it were now to die,
‘Twere now to be most happy, for I fear
My soul hath her content so absolute
That not another comfort like to this
Succeeds in unknown fate.>
Referenties
Low, Peter. "Singable Translations of Songs." Perspectives: Studies in Translatology 11.2 (2003): 87-103 Hierin het ‘Allerseelen’ lied van Hermann von Gilm, Oostenrijks dichter, later op muziek gezet door Richard Strauss.
Jennifer Yaros, blog Jan 2009 op internet, Goddess in the Park: the missed opportunity of Peter Walsh in Virginia Woolf’s Mrs Dalloway. Toont hoe de woorden uit het Allerseelen lied in het Engels te vergelijken zijn met Woolf’s tekst.
Woolf Virginia. Maandag of Dinsdag. verzamelde verhalen, 1981. vertaling Jo Fiedeldij Dop. Hierin zijn de verhalen vertaald van onderstaande referentie maar ook andere verhalen rond de tijd dat Mrs Dalloway geschreven is.
Woolf Virginia. Mrs Dalloway’s Party. A short story sequence. Hogarth Press 1973, Vintage classics 2010.
Wyatt, Jean M. Mrs Dalloway: Literary Allusion as Structural Metaphor. Modern Language Association 1973, Vol 88, pp 440-452. Te vinden op JSTOR internet.
Er is een Podcast van NRC over Mevrouw Dalloway, Virginia Woolf was eigenlijk een moderne psycholoog - met Maaike Meijer, van 17 Feb 2023.
En Septimus, die in het begin van het verhaal wordt geïntroduceerd na de knal van de regeringsauto in Bond street, onder andere met de woorden ‘The world has raised its whip; where will it descend’, zie je vanaf het begin verder afglijden zoals in Danteske scenes van de Divina Commedia, maar je leert hem wel kennen als de tweede hoofdpersoon.
Clarissa en Septimus ontmoeten elkaar niet, maar zijn wel steeds nabij, en hebben dezelfde neus. Septimus is haar alter ego. Voor het einde van het verhaal is dit van belang, het betekent dat het lot gedeeld wordt. Zo is het te begrijpen althans, dat Clarissa niet alleen verafschuwd is maar ook blij is voor Septimus als ze hoort dat hij dood is, en vermoedt hoe dat is gegaan, dat hij niet toegeeft aan een verlies van vrijheid. Dat Virginia Woolf het zo construeerde sluit aan bij haar eigen ervaring van geestelijke ziekte, depressie, wanen. Een andere verklaring of aanleiding voor deze ‘oplossing’ van het verhaal is de verwerking van de elegie van Shelley, Adonais (1821) over de (vroegtijdige) dood van John Keats, specifiek de strofe 40: daarin wordt hij bevrijd van de ‘contagion of the world’s slow stain’, de smet die langzaam opgelopen wordt in het leven, in de zin die Rousseau er aan gaf, de opgelegde sociale cultuur. Virginia Woolf gebruikte deze verwijzing in het begin van haar korte verhaal ‘Mrs Dalloway in Bond Street’ uit 1923, eigenlijk een eerdere schets van het verhaal, en zonder Septimus maar met een andere stervende figuur die ze nog niet uitgewerkt had.
Het essentiële van het verhaal is dat er verbinding wordt gezocht tussen personen van vroeger, maar ook met allerlei andere elementen alsof het een grote levende keten wordt, en het doorgeschoven vertelperspectief helpt daarbij (je kunt zeggen dat dat een verteltechniek is, maar het past ook goed bij wat Clarissa uitdraagt). We zien dat Clarissa op straat alles opmerkt en ertoe laat doen, alles wil verbinden met haarzelf. Zelfs het zoeken naar betekenis in het vliegtuigje boven Londen dat een tekst in de lucht achterlaat, wat door velen begrepen wil worden, dus ook waar niet alleen Clarissa mee bezig is. Aan het eind van de roman is het Peter Walsh die Clarissa begrijpt in haar ‘transcendente theorie’, dat er dieper gaande motieven in het leven zijn die iemand als het ware steeds weer in je herinnering terughalen zoals Peter Walsh zelf heeft ondervonden door naar India te vertrekken en zijn eigen plan te maken maar nog steeds verbonden is met Clarissa want ze is de eerste die hij opzoekt. Er is als het ware een tijdscontinuum alsof verleden en heden niet gescheiden kunnen zijn. Bij Clarissa is dat overigens ook zo, als ze de uitspraken van Peter van vroeger herinnert op de eerste pagina en dan zich afvraagt, ‘Was dat het?’ als antwoord op de niet gestelde vraag waarom ze vroeger ook aan Peter Walsh de voorkeur had kunnen geven. Maar dan weet ze, dat haar keuze voor Mr Dalloway beter was omdat ze daar rustig van werd, meer ruimte voor haarzelf kreeg.
Heel fraai is als er bij de party aan het eind een moment aanbreekt, als Clarissa - die daarvoor nog twijfelt- overtuigd raakt van het slagen van de avond, wanneer het gele gordijn met de paradijsvogels, opgewaaid door wat wind, wordt teruggeslagen door een van de gasten. Het moment geeft het hele feestje een glans, een ommekeer voor Clarissa’s gevoel erover. Hier gebeurt heel veel, en wordt Clarissa zelf weer verbonden met wie ze eigenlijk wil zijn, de verbinder. Eigenlijk is dit de ‘Kairos’ waar Joke Hermsen het over heeft in het nawoord, het beslissende moment. Het feestje heeft ze niet gegeven voor haar man, maar omwille van haar wens om iedereen te verbinden. Je kunt zeggen dat het het thema van de ziel zelf is, als je daaronder verstaat het dieper verborgene deel van de persoon die toch met iedereen verbonden lijkt.
Het thema van de dood is er ook, als scherpe tegenhanger, maar ook als antwoord op hoe de ziel gered kan worden. Er zijn symbolen of goden die je daaraan helpen herinneren en mogelijk zelfs waarschuwen. Er is het lied Cymbeline van Shakespeare voor zowel Clarissa als voor Septimus met het ‘fear no more the heat o’ the sun, nor the furious winter’s rages’, een soort van berusting voor de dood, Clarissa maakt er gebruik van als ze iets moet doen wat haar angstig maakt. Er is het ‘Allerseelen’ gedicht van dichter Hermann von Gilm, op muziek gezet door Richard Strauss, wat Peter Walsh hoort als hij uit het park komt en naar de metro gaat. Het wordt slechts weergegeven als gemompel omdat het niet goed verstaan wordt door Peter. De tekst gaat over de geliefde die men verloren is maar elk jaar eert alsof ze niet overleden is. (Zie Peter Loh 2003, en de betekenis ervan vermeld in een blog van Jennifer Yaros uit 2009 oa over de Tree Goddess). In de eerdere in 1923 gepubliceerde versie van ‘Mrs Dalloway in Bond street’ becommentarieert Clarissa de ‘modernen’ die nog nooit iets over de dood geschreven hadden wat de moeite was. Hierbij dus !
En dan is er nog het thema van de regels of dogma, die de ziel kapot maken, waar de religie het moet ontgelden in de persoon van geschiedenis gouvernante en quaker Doris Kilman, en de dogmatische aanpak van de proporties door de zenuwarts Bradshaw, die reeds - op komische manier met zalm en fotografie - zijn vrouw heeft ingelijfd bij waar hij voor staat, en waardoor Septimus zijn vrijheid dreigt te verliezen. Opvallend is dat Clarissa niet alleen religie maar ook liefde inschat als een bedreiging van de ziel. Mogelijk bedoelt ze dan de opgelegde liefde, ze was zelf immers verliefd op het meisje Sally Seton, de vrouw die ‘toevallig’ in Londen is en nu met Peter Walsh degene is die op haar blijven wachten totdat het feest beëindigd wordt.
Gespiegelde personen
Clarissa en Septimus lijken op elkaar, alleen niet in leeftijd of geslacht. Als je dat uitwerkt zijn de twee hoofdfiguren Clarissa en Septimus, en worden ze geflankeerd door respectievelijk Mr Dalloway, de in regeringskringen bekende man van haar, en Lucrezia of kortweg Rezia, de Italiaanse vrouw van Septimus. Waar Peter Walsh de echte vriend is van Clarissa, is de in de oorlog gesneuvelde Evans de echte vriend van Septimus. Er staat wel dat Evans niet in vrouwelijk gezelschap verkeerde en meer dan gewone vriendschap had met Septimus, maar andersom staat het er niet en van Septimus weten we dat hij achter mevrouw Pole aanliep voordat de oorlog begon. Ik denk niet dat daar nu een spiegeling gezocht hoeft te worden -het mag-, maar zo kun je nog verder gaan en degene noemen die Clarissa het meest verafschuwt: de gouvernante Kilman van haar dochter omdat ze zo religieus is, terwijl degene die Septimus (en Clarissa en trouwens veel mensen op het feest) verafschuwt de psychiater Bradshaw is, omdat die hem niet kan helpen maar wel zijn vrijheid kan afpakken. Waar de echtgenoot Richard Dalloway mejuffrouw Kilman verdedigt, doet Lucrezia dat ook met de psychiater, al mag ze hem niet.
Na publicatie schreef Virginia Woolf in een dagboeknotitie dat er mogelijk teveel ideeen in Mevrouw Dalloway opgenomen waren. Er zit veel in dit boek; de tijd bijvoorbeeld maar ik denk dat die toch vooral als begrenzingen werkt en verder geen functie heeft. Er zijn nog de regels van Shakespeare’s Othello die twee keer voorbijkomen, als Clarissa’s gevoel wordt beschreven voor Sally Seton en later voor Septimus. Het lijkt erop dat er enerzijds een geluk groot genoeg nodig is om een uitspraak als deze te kunnen doen, en anderzijds zou het een gevoel kunnen weergeven dat doodgaan nog niet meteen het geluk wegneemt ?
< If it were now to die,
‘Twere now to be most happy, for I fear
My soul hath her content so absolute
That not another comfort like to this
Succeeds in unknown fate.>
Referenties
Low, Peter. "Singable Translations of Songs." Perspectives: Studies in Translatology 11.2 (2003): 87-103 Hierin het ‘Allerseelen’ lied van Hermann von Gilm, Oostenrijks dichter, later op muziek gezet door Richard Strauss.
Jennifer Yaros, blog Jan 2009 op internet, Goddess in the Park: the missed opportunity of Peter Walsh in Virginia Woolf’s Mrs Dalloway. Toont hoe de woorden uit het Allerseelen lied in het Engels te vergelijken zijn met Woolf’s tekst.
Woolf Virginia. Maandag of Dinsdag. verzamelde verhalen, 1981. vertaling Jo Fiedeldij Dop. Hierin zijn de verhalen vertaald van onderstaande referentie maar ook andere verhalen rond de tijd dat Mrs Dalloway geschreven is.
Woolf Virginia. Mrs Dalloway’s Party. A short story sequence. Hogarth Press 1973, Vintage classics 2010.
Wyatt, Jean M. Mrs Dalloway: Literary Allusion as Structural Metaphor. Modern Language Association 1973, Vol 88, pp 440-452. Te vinden op JSTOR internet.
Er is een Podcast van NRC over Mevrouw Dalloway, Virginia Woolf was eigenlijk een moderne psycholoog - met Maaike Meijer, van 17 Feb 2023.
1
Reageer op deze recensie
