Op zoek naar principes

Ik las het boek na ‘Ah Triest’ waarin schrijvend Triest aan bod kwam, o.a. Italo Svevo. Via James Joyce kreeg hij meer bekendheid eerst buiten Italië en later toch ook in zijn eigen stad.

‘Een man wordt ouder’ (Oorspronkelijk: Senilita 1898, vertaling Jenny Tuin, maar ook in het Engels werd dit naar een voorstel van James Joyce al vertaald naar ‘As a man grows older’ waar Svevo in de introductie dan weer iets over zegt terwijl hij Joyce ook niet wil afvallen; overigens zou deze titel de enige tekst in tegenwoordige tijd zijn, de rest van de roman is in verleden tijd en dus terugkijkend, dat besef je steeds bij het lezen dat alles al voorbij is) is een roman vol introspectie: een man van 35, Emilio Brentani, schrijver van een eerdere roman en met de verwachting van meer, bekijkt zijn leven in Triest als iets waar hij uit wil springen, weg van verveling of in de woorden van de hoofdpersoon: weg van inertie. Dat leren we overigens niet meteen. Als de hoofdpersoon op de eerste pagina verliefd wordt op een jonge lange blondine, Angiolina Zarri, begint zijn gesprek met haar al met een haakje, een waarschuwing aan haar dat hij dit maar kort zal toestaan. Zijn avontuur wordt niet zijn uiteindelijke toekomst, en aan zijn eigen (egoïstische, soms laag bij de grondse) houding wordt steeds weer een redenering opgehangen. Toch krijg je geen hekel aan Emilio, hij is voortdurend met zichzelf aan het overwegen en lijkt meer slachtoffer dan iemand die iets veroorzaakt. Zijn zwakte ook ten opzichte van zichzelf maakt dat je hem niet meteen wantrouwt.

Structuur.
Emilio en Angiolina zijn de hoofdpersonen van het boek, maar vooral het perspectief van Emilio wordt besproken. Je zou kunnen zeggen dat deze relatie vervolgens getoetst of gespiegeld wordt tegen de vertrouwde achtergrond van zijn zuster Amalia met te weinig ervaring in de liefde met wie hij zijn woning deelt, en van zijn vriend de beeldhouwer Stefano Balli, die juist genoeg ervaring heeft om Emilio te kunnen tegenhouden wat hij ook gedeeltelijk doet. Emilio’s verlangen is echter te groot en hij duldt geen tegenspraak van Balli of van zijn zuster. Bij Angiolina’s familie is er weinig te toetsen, de moeder zegt bijna niets en de vader ligt ergens afgezonderd in een kamer. Alleen haar zusje zal aan het eind nog een gekke indruk maken als ze hem kust.

Interpretatie en zoeken naar principes.
Je kunt zeggen dat het een ouderwets gegeven is, de man die van een vrouw wil profiteren, die uit de band wil springen. De reflectie daarop is ook weer niet nieuw, je ziet het ook bij Benjamin Constant’s Adolphe van een eeuw eerder. Emilio Brentani is een gewone man uit goede familie, die redelijk ontwikkeld is en zelf grote aspiraties heeft als schrijver. Hoe de situatie ook verteld wordt (het willen profiteren van een avontuur, het lijkt alsof het lot van de vrouw door het matige karakter van deze vrouw geaccepteerd wordt), er wordt door de schrijver nog een andere verklaring gegeven dan alleen Emilio’s verlangen naar liefde. Emilio is een schrijver die verder wil komen, maar niet kan, als hij wegens bedrog van Angiolina de relatie wil beëindigen, is er zijn ‘waarheid’ van zijn vorige boek, waarin de vrouw als beoogde minnares eigenlijk nooit realiteit geworden is, hij beseft dat het alleen fictie is gebleven (hoofdstuk 8). Of aan inertie is opgeofferd (dit woord heeft een aparte geschiedenis). Het is die ‘waarheid’ die hij verder wil uitdiepen, alleen dan kan hij een echte schrijver worden, en het kan niet door fatsoenlijk te blijven (dat woord gebruikt hij niet overigens), er is meer nodig. Die reflectie is voor de lezer nodig om te begrijpen waarom Emilio toch nog doorzet in hoofdstuk 10 in zijn streven om Angiolina te ‘bezitten’, iets waarvan je je kunt afvragen of het publiek van toen daar ook zo over dacht. Uiteindelijk is hij ook in deze ‘waarheid’ teleurgesteld. Wat is nu voor de lezer het belang van deze introspectie, wordt het dan goedgemaakt door uiteindelijk je principes van een eenvoudig leven te verkondigen ? Dat het geprobeerd is, waarna je de werkelijkheid weer kan accepteren? Deze worsteling tussen vrijheid of ontwikkeling en zelfbeheersing is het eigenlijke thema, dat wordt gesymboliseerd met de woorden ‘jeugd’ en ‘ouderdom’. De jeugd als vrije handeling zonder consequenties, de ouderdom als nadenkend en eigenlijk niet meer in staat vrijer te handelen. Ook zijn zus Amalia wordt slachtoffer, van hetzelfde gegeven dat men zijn gefantaseerde leven moet inbinden om niet belachelijk over te komen. En ze wordt ook nog eens het slachtoffer van Emilio, omdat ze door hem benadeeld wordt in de wens tot nadere kennismaking met diens vriend Stefano Balli. Aangrijpend is het eind, waarop ze ook niet echt bevrijd wordt uit haar eenzaamheid, het leek even, maar de agonie is ook haar lot, net als dat van Emilio.

Er is op gegeven moment ook een kwalijke kant van Emilio te zien, wanneer hij een soort wraak wil nemen op Angiolina omdat ze steeds liegt (en jaloezie speelt mee, want ze gunt anderen blijkbaar meer).Het gevoel van de misdaad bekennen en dan sterven (H5 vermeldt Otello) komt ook nog terug in hoofdstuk 10, het is leven in de ‘waarheid’, wat je onder ogen zou moeten zien en ernaar handelen. Dan bindt hij echter weer in, het fatsoen (een woord wat echt niet gebruikt wordt, ik gebruik het om te begrijpen) is groter, naar de principes van iedereen. ‘Hij verlangde niet meer te moorden maar zou zichzelf willen vernietigen, uit schaamte en verdriet’. Dit zijn zijn oude kwellingen.

Het boek las ik met aandacht voor principes, die voor een persoon als Emilio (en Italo Svevo) belangrijk zouden kunnen zijn. De principes van Emilio zijn niet vastomlijnd, het is vooral maatschappelijk aanzien, erkenning door zijn vriend Balli, niet onder willen doen voor een ander. De kerk bezoekt hij niet, hij moet het toch vooral van zichzelf hebben. Het principe van de waarheid benaderen, het ‘echte leven leven’ , de consequenties nemen van je eigen handelen en gedachten, is ook besproken, maar dat wordt direct weer teruggetrokken als het resultaat tegenvalt, en de woede daarover zich tegen zichzelf keert.
Ik denk dat daar het begrip inertie wordt uitgelegd; het is een begrip waar Freud zich ook over verwonderde, waarom zouden mensen zich zo terugtrekken en niet altijd zo libidineus zijn? Het is denk ik echter wel een sleutelwoord voor Svevo’s werk, maar meer van Schopenhauer overgenomen als een uiting van de verveling, de ‘Langeweile’, tegenover de vitaliteit waar men dan aan kan gaan lijden als het beoogde resultaat niet wordt bereikt. Svevo heeft werk van Freud in het Italiaans vertaald maar anderen beschrijven dat hij maar een hekel had aan psychoanalyse, omdat het gevangen zit in zijn eigen regels..

De eenzaamheid die hij voelt aan het eind is wat overblijft, nog wat goedgemaakt door de buurvrouw Elena die hem hielp tijdens de laatste dagen van Amalia, en die hij daarna opzoekt, die voor zichzelf een nieuw principe gevonden heeft nadat ze haar zoon verloren had en toch weer dienstbaar kon zijn, waardoor ze niet blijft vastzitten in haar verdriet.

Het boek heeft vele fraaie beschrijvingen, waarbij de omgeving gebruikt wordt om de persoon te kleuren. De witte japon van Angiolina als ze Ange wordt genoemd. De kopjes die klaar staan voor het bezoek van Balli, en die Amalia weer in de kast moet zetten, schijnbaar gelaten maar onderhevig aan enorm verdriet. Het peeskamertje met de oudere bazin, waar hij eigenlijk niet gezien wil worden. Wat dat betreft even sterk als bij Flaubert.

Er zijn overigens over dit door NRC heruitgegeven boek een aantal interpretaties, met de NRC leesclub in vier recensies uit 2008 van Bas Heijne, Arjen Fortuin, Willem Jan Otten, en Elsbeth Etty.
Zie de commentaren ook van Cok van der Voort in Vrij Nederland 1983 (uit DBNL site, zie titel Italo Svevo: de avonturen van een ironisch zelfontleder).