Lezersrecensie
Beschaving en ontwikkeling met analogie naar een Herri met de Bles
Tokarczuk wil duidelijk een andere cultuurbodem laten zien dan Thomas Mann in Der Zauberberg. Zoals ook in het citaat van Fernando Pessoa vooraan in het boek. Empusion is dan ook meer vanuit de duisternis of de schaduw geschreven, vanuit het idee dat die er is, en niet alleen dat, het is ook toegeëigend aan vrouwen. Een duisternis waar later de ‘wij’ figuur ook de voorkeur aan zal geven.
Met de uitspraken van de mannen van het herenpension over vrouwen in het algemeen (citaten blijkt aan het eind) wordt hun culturele achtergrond benoemd, de auteur oordeelt verder niet.
Er is gelukkig ook nog een persoonlijke identiteit, waar mensen dus zelf nadenken en ontwikkelen. Het lijkt erop dat Tokarczuk naar de tegenstelling zoekt met patriarchale culturele regels versus de vooral moederlijke schaduwzijdes van de cultuur die behulpzaam zijn voor de persoonlijke identiteit. Zelfs Emerencia in de voormoeders van Maria hoort daarbij. Het is aan de lezer om te zien of die schaduwzijdes ook bij Wojnicz zichtbaar worden.
Bij Wojnicz is de beschaving (patriarchaal of matriarchaal) nog niet geheel bepalend voor wat hij denkt, al heeft hij met zijn vaders oordelen over stabiliteit en praktische levenswijze wel het een en ander meegekregen, is hij afgeschermd geweest van moederlijke invloeden - zijn verzorgster Gliceria in zijn eerste 7 jaar beperkte zich tot badkamer en keuken- en waren er ooit verwachtingen dat hij het leger in zou gaan, maar het werd ingenieur en misschien wel bijenhouder; er is dus al een protest stem van Wojnicz. Empusion is voor de hoofdpersoon eigenlijk niet zo van belang, het wordt hem meer opgedrongen. Niet de Empusea uit Aristophanes was zijn geliefde literatuur maar Apuleius met Lucius en de ezel, waarbij het uiterlijk en innerlijk tegenover elkaar worden gezet. En blijkbaar voelt hij zich steeds meer op zijn gemak, maar wil niet herinnerd worden aan zijn afkomst, hij wil om die reden ook geen omgang met andere Polen. De nieuwsgierigheid naar de dood van de vrouw van de pensionhouder maakt dat hij haar kamer steeds opzoekt. Er is daar een soort veiligheid voor hem. De schaduwzijdes bij Wojnicz komen vooral uit zijn jeugd met de doktersbezoeken, en tijdens zijn verblijf wordt het dan zichtbaar door de bezoekjes aan de zolderkamer. De ontknoping is er aan het eind, mede dankzij de ook plots zeer zelfstandig denkende dokter Semperweiss, die evenzeer een ontwikkeling doormaakt in de drie maanden van het boek.
Er is echter een veel fraaiere analogie met Abraham en Isaak in het schilderij van Herri met de Bles.
Eigenlijk is er de verwachting dat de dood die in Görbersdorf vaker langskomt ook Wojnicz zal treffen (hij wordt gewaarschuwd door Frommer), maar de dood waarover hij het heeft als hij denkt dat zijn vader hem eigenlijk dood wenst is een andere. En dan komt het schilderij van Herri met de Bles (dat Thilo bezit en dat hem anders leert kijken) van pas: het is de offering van Isaac door Abraham, in een landschap met bergen. Isaak wordt uiteindelijk niet geofferd in het verhaal, al zegt Thilo von Hahn, de student uit Berlijn die aan de tbc zal sterven, dat dat wel gebeurt omdat Isaak niet met zijn vader terugkeerde van de berg, althans dat degene die later als Isaak figureert niet meer dezelfde is. Die verwijzing zal betekenis hebben, want we zullen inderdaad geen Isaak meer zien, maar een andere gedaante die voor hem in de plaats komt.
De bevrijding van Wojnicz (van het sanatorium maar vooral van een identiteit die niet bevalt) komt niet uit Empusion en ook niet uit cultuurkritiek, het komt uit de woorden van dokter Semperweis, die het grijze gebied van identiteit benoemt, het tussenrijk genoemd, net als de demonen en de heiligen in dat tussenrijk er zijn om het zwart witte denken bij geloofszaken te nuanceren. Is Semperweiss dan de Engel ?
Wat betreft het landschap, wat overal in betrokken wordt, maar ook nog een eigen leven leidt met een eigen mystiek. Voor Tokarczuk is er een duidelijke moederlijke ondergrond, van het ‘onderhout’ en het ‘mycelium’ .
Het landschap is ook overdadig aanwezig in het schilderij van Herri met de Bles met benoemde geheimzinnige donkertes in de bossen achter de scène van Abraham en Isaak, het schilderij hangt overigens in Cincinatti en was eigenlijk wel een betere cover geweest.
In een interview op YouTube zegt Tokarczuk: ‘Landscape affects our thinking. People in an unusual landscape have a tendency to look for different points of view’. Voor Tokarczuk heeft het landschap dus ook de uitwerking dat er anders door gedacht wordt. Maar dat het landschap ‘vermoordt’ zoals Thilo zegt of zelfs de ‘wij’ op gegeven moment zegt, gaat weer een stapje verder.
De figuren zijn mooi geboetseerd, Augustus die met de handen ‘pikt’ als een haan wanneer hij spreekt, de snor van de vader van Wojnicz, de ongelukkige Thilo von Hahn die met de haren op zijn hoofd geplakt in een luie stoel zit, en Frommer (de enige andere Pool) die toch wel een belangrijke rol speelt, zelf ook vrouwonvriendelijk, dan weer theosoof en mysticus, dan weer iemand gestuurd om de geheimzinnige moorden te onderzoeken, je weet niet precies wie hij eigenlijk is en bijna zelfs een soort demon.
Samenvattend vooral een boek om uit elkaar te halen qua ideeen. Christian Weijts heeft ook onderdelen uit elkaar gehaald in de Groene Amsterdammer, onder de titel ‘ Verteller in de schaduw’ (juli 2024).
Met de uitspraken van de mannen van het herenpension over vrouwen in het algemeen (citaten blijkt aan het eind) wordt hun culturele achtergrond benoemd, de auteur oordeelt verder niet.
Er is gelukkig ook nog een persoonlijke identiteit, waar mensen dus zelf nadenken en ontwikkelen. Het lijkt erop dat Tokarczuk naar de tegenstelling zoekt met patriarchale culturele regels versus de vooral moederlijke schaduwzijdes van de cultuur die behulpzaam zijn voor de persoonlijke identiteit. Zelfs Emerencia in de voormoeders van Maria hoort daarbij. Het is aan de lezer om te zien of die schaduwzijdes ook bij Wojnicz zichtbaar worden.
Bij Wojnicz is de beschaving (patriarchaal of matriarchaal) nog niet geheel bepalend voor wat hij denkt, al heeft hij met zijn vaders oordelen over stabiliteit en praktische levenswijze wel het een en ander meegekregen, is hij afgeschermd geweest van moederlijke invloeden - zijn verzorgster Gliceria in zijn eerste 7 jaar beperkte zich tot badkamer en keuken- en waren er ooit verwachtingen dat hij het leger in zou gaan, maar het werd ingenieur en misschien wel bijenhouder; er is dus al een protest stem van Wojnicz. Empusion is voor de hoofdpersoon eigenlijk niet zo van belang, het wordt hem meer opgedrongen. Niet de Empusea uit Aristophanes was zijn geliefde literatuur maar Apuleius met Lucius en de ezel, waarbij het uiterlijk en innerlijk tegenover elkaar worden gezet. En blijkbaar voelt hij zich steeds meer op zijn gemak, maar wil niet herinnerd worden aan zijn afkomst, hij wil om die reden ook geen omgang met andere Polen. De nieuwsgierigheid naar de dood van de vrouw van de pensionhouder maakt dat hij haar kamer steeds opzoekt. Er is daar een soort veiligheid voor hem. De schaduwzijdes bij Wojnicz komen vooral uit zijn jeugd met de doktersbezoeken, en tijdens zijn verblijf wordt het dan zichtbaar door de bezoekjes aan de zolderkamer. De ontknoping is er aan het eind, mede dankzij de ook plots zeer zelfstandig denkende dokter Semperweiss, die evenzeer een ontwikkeling doormaakt in de drie maanden van het boek.
Er is echter een veel fraaiere analogie met Abraham en Isaak in het schilderij van Herri met de Bles.
Eigenlijk is er de verwachting dat de dood die in Görbersdorf vaker langskomt ook Wojnicz zal treffen (hij wordt gewaarschuwd door Frommer), maar de dood waarover hij het heeft als hij denkt dat zijn vader hem eigenlijk dood wenst is een andere. En dan komt het schilderij van Herri met de Bles (dat Thilo bezit en dat hem anders leert kijken) van pas: het is de offering van Isaac door Abraham, in een landschap met bergen. Isaak wordt uiteindelijk niet geofferd in het verhaal, al zegt Thilo von Hahn, de student uit Berlijn die aan de tbc zal sterven, dat dat wel gebeurt omdat Isaak niet met zijn vader terugkeerde van de berg, althans dat degene die later als Isaak figureert niet meer dezelfde is. Die verwijzing zal betekenis hebben, want we zullen inderdaad geen Isaak meer zien, maar een andere gedaante die voor hem in de plaats komt.
De bevrijding van Wojnicz (van het sanatorium maar vooral van een identiteit die niet bevalt) komt niet uit Empusion en ook niet uit cultuurkritiek, het komt uit de woorden van dokter Semperweis, die het grijze gebied van identiteit benoemt, het tussenrijk genoemd, net als de demonen en de heiligen in dat tussenrijk er zijn om het zwart witte denken bij geloofszaken te nuanceren. Is Semperweiss dan de Engel ?
Wat betreft het landschap, wat overal in betrokken wordt, maar ook nog een eigen leven leidt met een eigen mystiek. Voor Tokarczuk is er een duidelijke moederlijke ondergrond, van het ‘onderhout’ en het ‘mycelium’ .
Het landschap is ook overdadig aanwezig in het schilderij van Herri met de Bles met benoemde geheimzinnige donkertes in de bossen achter de scène van Abraham en Isaak, het schilderij hangt overigens in Cincinatti en was eigenlijk wel een betere cover geweest.
In een interview op YouTube zegt Tokarczuk: ‘Landscape affects our thinking. People in an unusual landscape have a tendency to look for different points of view’. Voor Tokarczuk heeft het landschap dus ook de uitwerking dat er anders door gedacht wordt. Maar dat het landschap ‘vermoordt’ zoals Thilo zegt of zelfs de ‘wij’ op gegeven moment zegt, gaat weer een stapje verder.
De figuren zijn mooi geboetseerd, Augustus die met de handen ‘pikt’ als een haan wanneer hij spreekt, de snor van de vader van Wojnicz, de ongelukkige Thilo von Hahn die met de haren op zijn hoofd geplakt in een luie stoel zit, en Frommer (de enige andere Pool) die toch wel een belangrijke rol speelt, zelf ook vrouwonvriendelijk, dan weer theosoof en mysticus, dan weer iemand gestuurd om de geheimzinnige moorden te onderzoeken, je weet niet precies wie hij eigenlijk is en bijna zelfs een soort demon.
Samenvattend vooral een boek om uit elkaar te halen qua ideeen. Christian Weijts heeft ook onderdelen uit elkaar gehaald in de Groene Amsterdammer, onder de titel ‘ Verteller in de schaduw’ (juli 2024).
1
Reageer op deze recensie
