Uitgekookt of oprecht?

Een groot en divers oeuvre, goede recensies en literaire prijzen niettegenstaande, had ik nog nooit iets van Robert Anker gelezen. Daar was niet een specifieke reden voor, maar de noodzaak om het allemaal wel te lezen voelde ik toch ook niet. Uit wat ik erover las, maakte ik op dat zijn werk vrij probleemloos samenviel met wat in deze tijden zoal doorgaat voor goede en verantwoorde literatuur: kloeke vertellingen, in wezen realistisch maar met voldoende postmodern zelfbewustzijn zodat het niet lijkt dat de schrijver writes like it’s 1899, dan eens een stevig dosis straatrumoer (integratie in ‘Daan en Hjadar’, populisme in ‘Oorlogshond’), dan weer vastleggen (chroniqueur!) van een verstreken tijdvak (‘Nieuw Lelieveld’); altijd met stevige hand gecomponeerd en met veel vaart en verve neergeschreven. Gewoon goede boeken dus die welhaast geschapen leken voor nominaties en welwillende, maar misschien niet altijd veelzeggende en soms ook wat plichtmatige recensies (het cliché van het van de pagina’s afspattende schrijfplezier komt in opvallend veel besprekingen terug). En zoals we allemaal weten is ‘gewoon goed’ vandaag de dag, als in de boekenbranche de meesterwerken zich ophypen, niet langer goed genoeg. Nu gaan we voor tenminste uitzonderlijk, hoewel ‘verontrustend’ (zoals Anker leep opmerkt), het ook goed doet. Nu de dood van de schrijver (ironischerweis op de dag dat zijn laatste boek verscheen) het oeuvre heeft voltooid, waarmee het dus spoedig zal verzinken in het literaire landschap (want dat gebeurt nu eenmaal onvermijdelijk met dode schrijvers), lijkt de tijd rijp om te toetsen of mijn vooroordeel stand houdt na het lezen van een van zijn boeken. En wat is logischer dan voor deze expeditie ‘De vergever’ te kiezen, een roman die immers in aangenaam polemisch gepunte passages nog wel iets te zeggen heeft over schrijverschap, het huidige literaire klimaat en de vergetelheid die dode schrijvers ten deel valt?

‘De Vergever’ is in omvang een atypische Anker. Geen kloeke vertelling dit keer, maar de schrijver blijkt geen lange adem nodig te hebben om de tijdgeest aangenaam dicht op de huid te zitten. ‘De Vergever’ is in wezen de memoires van Sander Schwartz, een man die zijn leven tegen het licht houdt en daardoor op nuchtere en niet oordelende toon, zaken onder ogen ziet die hem niet bepaald in een gunstig daglicht stellen. Het neerschrijven van zijn levensloop wordt aangejaagd door de confrontatie met een man wiens reputatie hij in een voorvorige carriere als onderzoeksjournalist, te gronde heeft gericht.

Het lijkt typerend dat het grootste succes dat Schwartz als journalist heeft gekend, een grote undercoverreportage is. Hij is een man die boven het leven probeert te staan en door omstandigheden gedwongen zichzelf telkens opnieuw uitvindt en een nieuwe rol aanneemt. Als hij door een burn-out zijn journalistieke carrière moet opgeven, wordt hij schrijver en begint zijn carrière met een literaire afrekening met zijn vorige leven. Maar is hij werkelijk schrijver? Ondanks mooi verwoorde theorieën over schrijflust en kunstwerk die ontstaat uit een gemis, houdt hij ook als schrijver afstand niet alleen van andere schrijvers ‘ik werd geen literator’ maar ook van zijn personages en daardoor van lezers, die immers over ‘sympathieke, invoelbare karakters’ willen lezen, niet over ‘antipathieke romanpersonages.’

Dat schrijven voor Schwartz veeleer een rol dan een roeping is, blijkt misschien als zijn boeken uiteindelijk geen uitgever meer vinden omdat ze niet meer in het tijdsgewricht passen: ‘Boeken, films muziek – ze moesten zich niet geïsoleerd aan de lezer opdringen als kunstwerken waarvan hij op eigen kracht de code moest kraken, ze moesten zich geopend voordoen en een vanzelfsprekende plaats innemen in zijn leven, aanhaken bij wat hij al wist en wat hem plezierde… en vooral moesten ze hem het gevoel geven dat ze van NU waren, dat op een geheimzinnige manier het heden tot hem sprak…’ Schwartz reageert niet als een man wiens fundament onder het leven wordt weggeslagen, maar veeleer als een afgewezen minnaar. Uiteindelijk keert hij terug tot de schone letteren als literair agent en brengt hij anderen ‘de recepten’ bij om boeken te schrijven waar hij zelf op neerkijkt. Uiteindelijk, nadat hij door een auto-ongeluk ook nog eens in een rolstoel terecht komt, ontstaat er echter een opmerkelijk inzicht dat de argeloze lezer in mij ontroert en bij de argwanende lezer in reden is tot het afkondigen van code rood.

Want is Schwartz door het ontmaskeren van zijn illusies een spiritueel overwinnaar, of is deze ontmaskering slechts een nieuwe rol die deze tomeloze machoman zich aanmeet, om zijn neergang te omfloersen met het aureool van heroïek? Immers om met Nietzsche te spreken: ‘Wer sichselbst verachtet, achtet sich doch immer noch dabei als Verachter.’ En presenteert ‘De vergever’ waarin zo’n beetje alles expliciet wordt benoemd (show don’t tell is in deze roman duidelijk niet aan Anker besteed) zich niet erg, nou ja, zeg maar ‘geopend’ aan de lezer? Is de ommezwaai richting iets wat verdacht veel op mindfulness lijkt, ook niet heel erg van NU? En is een van de ‘recepten’ die Schwartz als literair agent zijn studenten bijbrengt en dat ook als eerste wordt genoemd, niet “de queeste naar inzicht (Du musst dein leben andern)”?

Het is deze sublieme tweespalt tussen ernst en ironie die van De vergever een buitengemeen fijnzinnige en boeiende leeservaring maakt. Het zal Anker niet behoeden voor de vergetelheid die zovele anderen (zelf noemt hij Simon Vestdijk, Louis Paul Boon en Gerrit Krol) ten deel is gevallen, maar het is bemoedigend dat hij bijna op het laatst iets kon schrijven dat op een bijna achteloze manier meer was dan ‘gewoon goed.’ Of ik nu meer van de schrijver ga lezen? Het uitgekookte dat ik in ‘De vergever’ vermoed, neemt mij niet in voor de rest van zijn oeuvre. Zijn laatste boek is weer een kloeke vertelling. Een historische dit keer. De maskerade, als dat het dan uiteindelijk toch was, ging dus gewoon door.