Onverdroten onderweg naar nergens

Vreemd hoe boeken in je hoofd verbindingen aan kunnen gaan met andere boeken. Bij het lezen van Spiegel spiegel schouder moest ik onwillekeurig denken aan het volslagen vergeten Voordewind van de inmiddels ook al flink vervagende Martin Bril. Voordewind bestond uit tien levensberichten van een pechvogel die door zijn verloofde buiten de deur was gezet. Een vormloos boek, aldus de auteur in een begeleidend interview in HP. ‘Het is voorbij voor je er erg in hebt. En dan weet je helemaal niet meer wat er gebeurd is.’ De tegenvallende verkoopcijfers (misschien was Bril net wat te vroeg met zijn typische nineties thematiek, maar waarschijnlijk was de Voordewind gewoon niet zo’n goed boek) deden Bril overwegen het roer om te gooien. Volgens Astrid Theunissen in De schelmenjaren van Martin Bril, was Bril zich er terdege van bewust dat vrouwen meer boeken kopen dan mannen. Hieruit concludeerde hij dat het vanuit commercieel oogpunt dus niet slim om vast te houden aan zijn favoriete thema van de mislukte man. Die zou namelijk niet aantrekkelijk zijn voor vrouwelijke lezers. Het idee dat een vrouwelijk publiek best belangstelling kon opbrengen voor een mannelijk personage, zolang het maar sympathiek was, leidde hem tot (het overigens nooit ten uitvoer gebrachte) idee om een roman te schrijven over een weerman. Dit met het oog op de populariteit (destijds) van Jan Pelleboer en het succes van de film Groundhog Day.

Zou een roman over een mislukte vrouw ook een optie zijn geweest? Het gaat misschien te ver om het leven van Sonja Hansen, de hoofdpersoon in Spiegel spiegel schouder, mislukt te noemen, maar echt lekker op de rit heeft ze het toch ook niet. Op het midden van haar levenspad aangekomen (een paar jaar voorbij de veertig) is er voornamelijk onthechting. Ze is ooit naar Kopenhagen gekomen om daar als eerste van haar familie te gaan studeren, maar echt thuis gevoeld heeft ze zich nooit in de stad en het Jutland van haar jeugd is onomkeerbaar aan het verdwijnen, wat gesymboliseerd wordt door de verwijdering van zus Kate. De liefde heeft zich slechts spaarzaam en dan nog uitsluitend ongelukkig gemanifesteerd in het leven van Sonja en van een flitsende carrière is ook al geen sprake. Ze is freelance vertaler van Zweedse thrillers die haar voornamelijk met onbehagen vervullen. ‘… [Gosta Sorensen] zijn laatste boek was al niet zo goed meer.’ En ‘tegenwoordig weet ze vooral hoe lijken in greppels worden gegooid.’ Veel verder kun je toch niet van Carrie Bradshaw verwijderd raken.

Wat volgt is geen hellegang en loutering maar een onderkoelde tragikomedie. De wat bevreemdende titel wordt al op de eerste pagina verklaard: Sonja neemt rijlessen. Kennelijk met het doel zich sneller te kunnen verplaatsen tussen de plek waar ze zich nooit thuis heeft gevoeld en de plek die ze ontgroeid is. De spiegeling van spiegel in de titel is een aardige vertaalvondst, maar de letterlijke vertaling uit het Deens zou zoiets zijn als: schouder, spiegel, knipper, een sequentie die wordt uitgevoerd als je van richting wilt veranderen. Omdat Sonja last heeft van duizelingen en bovendien niet kan schakelen, kan ze echter niet van richting veranderen. In een zeldzaam moment van assertiviteit weet ze zich te ontworstelen aan haar instructrice, maar ze manoeuvreert zich alleen maar rechtstreeks in een nieuwe afhankelijkheidsrelatie met de eigenaar van de rijschool. Ook andere contacten verlopen stroef en wat moeizaam, omdat Sonja zich (zoals het zelf verwoordt als ze zich een gymles uit haar jeugd voor de geest haalt, waarbij zij zich in plaats van mee te doen, verstopte tussen de toestellen) pijnlijk bewust is van haar afzondering, en tegelijkertijd hopeloos verliefd is op de potentie ervan. Gelukkig gelooft Dorthe Nors niet in het schrijfvakschoolcredo van show-don’t tell en hoef je je als lezer niet door pagina’s aan saaie dialoog te worden om hopelijk tot inzichten komen die Sonja zelf vlijmscherp onder woorden weet te brengen: ‘Lang geleden hebben ze al op een kruispunt in hun relatie gestaan, maar in Kopenhagen is er niemand anders die zich hen kan herinneren zoals zij ooit waren’ (over een oude studievriendin) en ‘Het zijn dat soort zaken waar anderen een geliefde voor hebben, het soort zaken waar mannen prostituees voor bezoeken, maar Sonja heeft gekozen voor een masseuse in Vallby. Voor een vrouw met warme handen en een zekere hang naar surrogaatwerelden. Zo leest Sonja Ellen omdat Ellen Sonja leest en zo’n relatie waarin wat je bent altijd iets betekent is precair’ (over de masseuse van Sonja).

Hoewel er objectief gezien niet veel gebeurt en het bestaan van Sonja en haar problemen een zekere nikserigheid lijken hebben, is Spiegel spiegel schouder beslist geen ‘vormloos’ boek. Thema’s als films van Jodie Foster en de vrijheid van de vlucht van vogels versus het onbeweeglijke van die van een helikopter, worden subtiel in de roman verweven. De symboliek ligt er vooral tegen het einde dan wat dik bovenop. Het natuurgebied in Kopenhagen is natuurlijk een overwoekerde vuilnisbelt (‘als een panoramische natuurbeleving drugs is, dan was dit een uitgespuugde nicotinekauwgum’) en als ze onderweg naar een pianoconcert van Brahms uit de metro stapt lijkt ze een deel van haar verleden achter zich te laten en voor de toekomst te kiezen. Het is een slot dat ietwat hoopvol stemt, maar of dat ook betekent dat het allemaal een soort van goed zou kunnen komen, dat er een derde weg is tussen een conventioneel bestaan en eenzaamheid, valt echter te betwijfelen.