Een sfeervolle studie van een noodlottig meisje

In de jaren 50 wordt in een kasteel in Schotland het lichaam gevonden van Janet, de zestienjarige dochter des huizes. Gekleed in haar moeders jurk ligt ze op de grond onder de glas-in-lood ramen, neergestoken door een voor de lezer nog onbekende persoon. Iedereen, zelfs haar eigen familie, schijnt de mening te hebben dat ze het allemaal aan zichzelf te danken heeft. Na deze onthulling neemt Barker de lezer mee terug in de tijd naar Janets geboorte en hoe haar leven verliep tot het moment van haar gewelddadige, vroege dood. Het is echter geen whodunnit, maar een personagestudie. Hoe is Janet op dit punt beland en waarom die bijna onverschillige reactie op haar dood?

O, Caledonia van Elspeth Barker (1941-2022) wordt de beste onbekende roman van de twintigste eeuw genoemd door niemand minder dan Ali Smith. Het is het enige boek dat Barker ooit schreef.

Meteen vanaf de eerste bladzijde, met de vondst van Janets lichaam, komen de duistere, gotische elementen van het verhaal goed naar voren. Er is zelfs een kauw die weemoedig rondvliegt en alles aanschouwt. Het verhaal wordt sfeervol ondersteunt door de beschrijvingen van de barre weeromstandigheden in Schotland en het oude kasteel waarin Janets familie woont.

Janet zelf is een heel complex personage. Ze is een dromer, een non-conformist, en wordt niet begrepen door de mensen om haar heen. Ze botst continu met haar familie en leeftijdsgenoten en worstelt met alles, maar misschien nog wel het meest met haar eigen heftige en vaak tegenstrijdige emoties:

“Ze wist dat ze zich krengerig gedroeg, ze wist dat ze een kreng was, een verachtelijke combinatie van arrogantie, afgunst en zelfzuchtige woede. Ze was als zo'n ziedende, stinkende moddergeiser op IJsland die opborrelt en voorbijgangers met gloeiende stenen bekogelt. Ze voelde zich schuldig dat ze Vera's plezier en voorpret had vergald, ze schaamde zich, maar haar schaamte en schuldgevoel maakten haar alleen maar bozer.”

Janet is zelfbewust, maar tegelijkertijd ook naïef wanneer het aankomt op sociale omgangsvormen. Ze gebruikt anderen en wordt zelf gebruikt. Overal in het boek zijn deze interessante tegenstellingen terug te vinden. Janet is niet makkelijk te vangen in een paar woorden en dat is knap gedaan door Barker.

Het verhaal kraakt hier en daar onder zijn eigen stilistische elementen. De tijdsverloop is vloeibaar; in het begin is het makkelijker om het verstrijken van de tijd op te merken wanneer er weer een nieuw broertje of zusje van Janet wordt geboren, maar nadat die allemaal ter wereld zijn gekomen moet je het hebben van contextuele aanwijzingen om de verloop van tijd op te merken. Het is daardoor lastig om echt houvast te hebben gedurende het verhaal; het overkomt je net zozeer als het Janet overkomt.

Barker weeft de sfeervolle beschrijvingen en gedachtes door elkaar heen in een brei die hier en daar warrig overkomt, maar voor het grootste gedeelte logisch en beeldend overkomen. Als je door deze lange passages heen prikt om de plot bloot te leggen, dan merk je dat deze er bijna niet is. Barker heeft die echter ook niet nodig om de aandacht vast te houden en de lezer mee te leiden op een meanderend pad naar het onvermijdelijk einde toe.

O, Caledonia is een sfeervolle roman met gotische elementen, maar bevat boven alles een vlijmscherpe analyse van een jong meisje dat tegelijkertijd te vooruitstrevend en te naïef is voor de wereld waarin ze opgroeit. Haar vroegtijdige dood is een permanent en plotseling einde van haar verhaal voor ze echt heeft kunnen opbloeien en leven. Het smaakt naar meer, maar helaas zal het voorgoed bij dit ene boek blijven. ‘Typisch’, zouden de personages in dit boek zeggen.