Huiveringwekkende kijk op de Stalin-terreur

De Wit-Russische Sasja Filipenko (Minsk, 1984) is auteur, journalist, voormalig tv-presentator van een satirisch programma in Rusland en scenarioschrijver. Hij is een uitgesproken tegenstander van zowel de Russische president Poetin als die van Wit-Rusland, Loekasjenko en is daarom in beide landen niet meer welkom. Hij woont momenteel met zijn gezin in Zwitserland. Daar won hij in 2024 de Pro Litteris Award van de Swiss Association for Intellectual Property in Literature and Arts. Hij reist door Europa om uitleg te geven over de situatie in zijn twee voormalige thuislanden en in de tussentijd zijn er vijf boeken van hem verschenen, waarvan vier in het Nederlands. Zijn nieuwste boek Cremulator werd net als zijn vorige boeken De ex-zoon en Hetze vertaald uit het Russisch door Jan Lodewijk Eshuis.

Pjotr Nesterenko is hoofd van het crematorium van Moskou in de tijd van Stalin. Hij heeft ze allemaal naar de oven moeten brengen: de dissidenten, de zogenaamde spionnen en alle andere slachtoffers van wat wij nu kennen als de Stalin-terreur. Daarbij zaten ook bekenden en voormalige Partijtopmensen. Hij reduceert ze allemaal schijnbaar onaangedaan tot as. Totdat hij op een dag zelf gearresteerd wordt en onderworpen aan een meedogenloze reeks ondervragingen. Maar Nesterenko is in zijn leven de dood al vele malen te slim af geweest en ook nu denkt hij dat hij onsterfelijk is en blijft. Tijdens de verhoren maakt hij inspecteur Perepelitsa die hem ondervraagd helemaal gek met verhalen over zijn leven. Zijn wonderbaarlijke relaas gaat alle kanten op; van hilarische grappen tor gruwelijk details in de oorlogen die hij meemaakte en uitleg over de werking van een crematorium. Of hij ook deze keer de dood weet te ontlopen blijft ongewis.

Filipenko is een meester in het vertellen van huiveringwekkende verhalen vermengd met de nodige humor en hilariteit. Zijn proza is helder, je hoeft niet te twijfelen over de precieze bedoeling of betekenis. Hij weet op een bijna onmogelijke ‘vrolijke’ manier de meest gruwelijke zaken aan de kaak te stellen. Sarcasme en cynisme zijn daarbij natuurlijkerwijs belangrijke stijlen in zijn werk.

‘Ik was de god van as. Alle vulkanen ter wereld, liefste, benijdden me om de hoeveelheid as die ik dagelijks produceerde.’

In Cremulator richt ik-personage Pjotr Nesterenko zich tot zijn voormalige liefje Vera. De vrouw die zijn eerste liefde was en waarvan hij overtuigd is dat ze altijd op hem zal wachten. Tussen de verhoren door vertelt hij verder tegen haar in een soort dagboekvorm. Heden, verleden, waarheid en verbeelding lopen door elkaar maar voor Pjotr blijft het allemaal gelijk. De tijd die overblijft, als Pjotr in zijn cel zit, gebruikt hij om te bedenken hoe hij de onvermijdelijke kogel kan ontlopen. Dit zijn huiveringwekkende scenes. Als het niet allemaal op waarheid had berust, zou je er wellicht om lachen. Het wordt niet met veel woorden gezegd maar dit boek berust op historische gebeurtenissen en personen en met dat in je achterhoofd lees je het toch net even anders.

‘Burger superieur, ik, Nesterenko, Pjotr Iljitsj, verzoek u om een sigaret…
Hoezo, om te kalmeren?
Ik mis de as.’

Er wordt overigens wel wat voorkennis verwacht van de lezer. Tussen alle grappen en grollen van Pjotr door worden er behoorlijk wat namen, plaatsen en gebeurtenissen genoemd die allemaal een rol van betekenis hebben gespeeld in de periode waarin het verhaal is gesitueerd. Je kunt het terzijde leggen maar met een klein beetje kennis van de periode waarin Stalin zich van zijn politieke vijanden ontdeed, is het boek net wat beter te behappen dan zonder. Maar dit neemt niet weg dat Filipenko met Cremulator wederom een goed boek heeft afgeleverd, misschien wel zijn beste tot nu toe. Er zijn zeker paralellen te trekken met de huidige toestand in de wereld. Het is David tegen Goliath, de kleine individu tegen het machtige regime waarin het lastig overleven is maar waarin held Nesterenko wel glorieus ten onder gaat.