Ontroerende en bitterzoete jeugdherinneringen

Ota Pavel, geboren Otto Popper (1930-1973), was een Tsjechische journalist, sportverslaggever en auteur. Hij was de jongste zoon van een Joodse vader en een Christelijke moeder. Zijn vader en twee oudere broers overleefden de naziconcentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog terwijl hij bij zijn moeder achterbleef. In 1966 moest hij stoppen als verslaggever en journalist toen bleek dat hij een bipolaire stoornis had. Hij werd diverse malen opgenomen in een psychiatrische inrichting. In die tijd richtte hij zich op het schrijven van (auto) biografische verhalen en schreef hij zijn beste werken. In 2023 verscheen Hoe ik de vissen ontmoette in het Nederlands, in 2025 gevolgd door Hoe een reebok ons leven redde. Beide boeken werden vertaald uit het Tsjechisch door Edgar de Bruin.

Hoe een reebok ons leven redde is het tweede deel van Pavels memoires. Het is eigenlijk een bundel van negen verhalen waarin hij teruggaat naar zijn jeugdherinneringen die zich vooral afspelen tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog met al zijn gruwelijkheden en verschrikkingen. Maar er zijn ook herinneringen die teruggaan naar de periode voor de oorlog en ook naar de tijd na de oorlog. Er zit geen chronologie in de verhalen maar er is zeker wel een overlap tussen de verschillende delen.
Hoewel de titel van deze bundel anders doet vermoeden, gaat het eerste deel, De duurste vis van Midden-Europa, voornamelijk over vissen, karpers met name. Vader Poppel was, naast zijn werk als handelsreiziger van Elektrolux stofzuigers en koelkasten, een verwoed visser. Voor de oorlog had hij de beschikking over een heuse karper vijver een eindje buiten Praag. Vader meende daar schathemeltjerijk mee te worden maar moeder was sceptisch en dat bleek terecht. Ook in andere verhalen in dit boek spelen vissen een grote rol.
Zonder oordelend te zijn schrijft Pavel in In dienst van Zweden dat zijn vader behoorlijk vaak zijn oog liet vallen op andere vrouwen. Niet geheel vreemd als je veel onderweg bent, zoals zijn vader als handelsreiziger. Hij weet zelfs de bekende Tsjechische kunstenaar Vratislav Nechleba zover te krijgen een portret te schilderen van een vrouw, niet zijn echtgenoot, die hij aanbad. Helaas loopt dit echter allemaal anders dan gehoopt.
Vader Poppel is vaak de hoofdpersoon in Pavels herinneringen. Niet al zijn avonturen lopen af met het gewenste resultaat maar in Hoe een reebok ons leven redde schetst de auteur wel dat de man over een enorm groot doorzettingsvermogen beschikte en daardoor een reebok weet te vangen zodat hij zijn zonen nog een goede maaltijd kan geven voor ze zich moeten melden om naar een concentratiekamp afgevoerd te worden. Pavel beschrijft met de nodige zwarte humor hoe hij dit doet met behulp van de hond van een oom die stroper was:

‘Ik ben nu een jood en ik heb geen worstjes bij me. Had ik die maar. Ik ben een jood en heb voor die kanjers van jongens van me vlees nodig en daar moet jij voor zorgen!’

Pavel beheerst de kunst om gruwelijke dingen te vertellen door zijn verbeelding te laten spreken. Hiermee creëert hij een ontsnappingsmogelijkheid uit de vreselijke jaren van de oorlog en maakt die tevens tot een decor wat juist nodig is om deze verhalen te kunnen vertellen. De liefde en zorg van zijn moeder, die altijd zorgde voor eten in huis als zijn vader het weer eens verzuimde, maar vooral de humor van zijn vader slepen het gezin door deze bizarre tijden:

‘Er stopt een auto voor het huis en drie mannen in burger stapten uit, de eerste stak direct van wal: ‘Aanschouw dit wonder, een jood voert iets uit.’ Daarop vader: ‘Terwijl u loopt te niksen.’’ (Uit: Karpers voor de Wehrmacht)

Pavel slaagt erin met de kracht van literatuur uit te stijgen boven de bekende verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Zijn ontroerende en bitterzoete memoires geven een inkijk in hoe het was om te moeten opgroeien onder bijzonder moeilijke omstandigheden. Maar de mens heeft altijd een keuze, om te ontsnappen.