Het menselijke hart van de wetenschapsfilosofie

Met de speelse historische roman 'Het Meten van de Wereld' (2005) schetst Daniel Kehlman hoe twee 19e-eeuwse wetenschappers de wereld proberen te begrijpen. Baron Alexander von Humboldt door zelf het middelpunt te zijn. Metingen verrichten ter plaatse. Contacten leggen met de plaatselijke bevolking of met eigen ogen nieuwe diersoorten zien. Al is het maar om smeuïge anekdotes te kunnen opdissen voor geïnteresseerde toehoorders. Wetenschappelijke verwondering als een vonk om anderen mee te nemen in het avontuur naar het onbekende. Aan de andere kant wil de wiskundige Carl Friedrich Gauß juist zo min mogelijk eropuit trekken, zelfs een uitstapje naar metropool Berlijn is voor hem een kwelling. Voor Gauß moet alles teruggebracht worden tot objectieve feiten en berekeningen. Denken gebeurt in het hoofd en voor gevoel is er in de wetenschap geen plek. Het is daarbij ook geen halszaak als mindere denkers niet mee kunnen komen.

Toch hebben verhalenverteller Humboldt en pragmaticus Gauß meer met elkaar gemeen dan ze denken. Allebei mannen die gevormd zijn binnen de kaders van hun eigen tijdsgeest, en die vooral zelf nieuwe methodiek moeten bedenken om toch de antwoorden te krijgen waar ze naar smachten. Ze vinden elkaar in hun grensverleggende zoektocht naar het onbekende. Kehlmann brengt hen bij elkaar voor een beslissende ontmoeting. Voor even raken de verschillende werelden elkaar als Humboldt de chagrijnige Gauß meeneemt naar een wetenschapsconferentie. Dan gebeurt er iets waardoor de twee samen een probleem moeten oplossen dat wordt opgeworpen door de alledaagse realiteit. Het zal hen er allebei van doordringen hoezeer zij gehinderd worden door politieke ideologieën die het vrije denken belemmeren. En dan is er ook nog de volstrekt menselijke kant van twee oudere heren die geconfronteerd worden met hun eigen sterfelijkheid. Welke nalatenschap dragen ze over aan toekomstige generaties? Heeft het allemaal zin gehad?

Ik ben zelf niet de grootste fan van biografische verhalen. Het wordt vaak een voorspelbaar riedeltje van hoogte- en dieptepunten uit het leven van een gerenommeerd sujet. Maar Kehlmann lost dat tekort in 'Het meten van de Wereld' (2005) op door wetenschappelijke ideeën zo centraal te stellen in de verhaallijn. Het zal Humboldt en Gauß niet voor iedereen even sympathiek maken, maar deze twee hautaine 19e-eeuwse 'allesweters' zijn zelf vervlochten met de totstandkoming van de moderne wetenschap. Het maakt 'Het Meten van de Wereld' (2005) ook een enorm geestige roman over twee hoogbegaafde renaissancemannen die in hun denken vooruitlopen op het grauw. Dat vinden ze zelf in elk geval wel. Zoals Humboldt nooit luistert naar tegenwerpingen van zijn maatje Bonpland als hij hem meeneemt naar levensgevaarlijke plekken, of Gauß maar niet kan begrijpen dat zijn oudste zoon Eugen meer heeft met politiek activisme dan met wetenschap. Toen kennis over de wereld nog werd gevormd door zulke imperfecte en kleurrijke individuen met hun eigen nukken en grillen.