Waarom de holocaust ook voor jongere generaties traumatiserend kan zijn

De joodse schrijfster Deborah Feldman (1986) werd bekend door haar vertrek uit een chassidische gemeenschap in New York waarover zij een indringend boek, Onorthodox, schreef. Inmiddels heeft zij de Verenigde Staten definitief verlaten en woont ze in Berlijn. Ze verwierf ook de Duitse nationaliteit, op een onnavolgbare manier nog wel, zoals prachtig beschreven in haar tweede boek, Exodus. Een titel natuurlijk die niet zo maar gekozen is. Exodus is een centraal woord in de joodse geschiedenis, zoals beschreven wordt in het tweede boek van de Hebreeuwse bijbel waarin verhaald wordt van het vertrek van de joden uit Egypte, op weg naar het Beloofde Land Kanaän.

Feldman besloot haar Chassidische gemeente te verlaten maar voor een jonge joodse vrouw die zich zeer bewust is van haar persoonlijke geschiedenis maar ook de geschiedenis van haar ouders en haar familie, die zich zeer bewust is van haar eigen cultuur, is het niet zomaar gedaan. Besluiten de eigen groep te verlaten vergt enorm veel moed en doorzettingsvermogen maar creëert tegelijkertijd onmiddellijk tal van problemen. Waar kun je opnieuw wortelen, waar vind je een nieuwe en aanvaardbare basis om je nieuwe bestaan op te kunnen bouwen? Waar voel je je thuis en hoe weet je dat zeker? In dit boek laat Feldman zien hoezeer dat proces er een is van vallen en opstaan. Soms lijken puzzelstukjes in elkaar te vallen maar plotseling heeft het allemaal geen betekenis meer. Je zult diepere lagen in jezelf aan moeten boren om de antwoorden te vinden op de vragen die je jezelf stelt, op de vragen die het leven aan je stelt.
Al gauw blijkt bijvoorbeeld dat een liberalere Joodse gemeente net zo beklemmend en benauwend in elkaar steekt als een chassidische. Feldman schetst niet bepaald een fijn of hoopgevend beeld van de Joodse gemeenschap, waar dan ook. Maar Feldman is een joodse en blijft, ook na het vertrek uit haar oorspronkelijke omgeving, een joodse. Maar wat betekent dat dan nog als je jezelf eerst en vooral als een seculiere jood ziet?

Feldman gaat op reis, eerst naar Europa, later ook naar Israël. Maar, hoe kan het ook anders, ook daar wordt ze voortdurend geconfronteerd met haar joodse achtergrond. Hoe verhoudt ze zich tot de Israëlische joden, zelf afkomstig uit een fel antizionistische omgeving? En hoe vergaat het haar in Europa waar het antisemitisme nog steeds welig tiert, het is er nooit weggeweest. Hoezeer ook sommige van haar zegslieden zulks ontkennen en haar willen doen geloven dat jodenhaat geen onderdeel van hun cultuur en geschiedenis was. We weten wel beter.

Hoewel ik vind dat Feldman goed schrijft, of misschien wel omdat ik dat vind, neem ik het haar kwalijk als ze ergens opmerkt “hoe ik als vanzelf copingmechanismen ontdekte” of dat ze “drukproeven moet accorderen”. Er moet een manier zijn om zulk afschuwelijk taalgebruik te vermijden maar misschien moet ik dit verwijt aan de vertaalster maken.

Maar dit alles neemt niet weg dat Deborah Feldman overtuigend en geloofwaardig schrijft over haar zoektocht na haar vertrek uit de chassidische gemeenschap. Velen die eenzelfde stap zetten kwamen terecht in die vrije wereld die ruimte en vrijheid leek te beloven maar in werkelijkheid leeg bleek te zijn, uit zichzelf niet zomaar iets te bieden had. Zelfmoord was niet zelden het gekozen einde. Ook Feldman ervoer dat ze nog een lange weg te gaan had na haar vlucht uit haar beklemmende orthodoxe omgeving. Ze blijkt over twee steunpilaren te beschikken zonder welke het voor haar wellicht onmogelijk was geweest een uitweg uit die complexiteit van ervaringen en gevoelens te vinden: haar eigen authenticiteit en de liefde voor haar oma.

Haar oma hield haar voor dat er na de Holocaust nog maar twee verdedigbare opties waren: “God volledig verwerpen, omdat de Shoa zelf het bewijs was dat hij ofwel niet bestond ofwel geen verschil maakte, of het idee omarmen van een razende God die je gunstig moest stemmen doorborend te brengen op het altaar van de rituele aanbidding”. Feldman maakt heel goed invoelbaar hoe en waarom de holocaust een enorme impact heeft, ook op het leven van joodse generaties die die tijd niet zelf ervaren hebben.

Met meer dan gemiddelde interesse kijk ik uit naar haar nieuwste boek Judenfetish, waarin Feldman betoogt dat het jodendom in Duitsland gekaapt is. De meeste orthodoxen in Israël hebben een religieus zionisme omarmd, aldus Feldman in een vraaggesprek met de NRC van 16 nov 2023. Zij stelt daarin dat de religieuze zionisten geloven in de grote oorlog die alle volkeren op aarde zal uitwissen, behalve de joden en dan zal Israël eindelijk alleen voor de joden zijn. Het is dit religieus zionisme dat momenteel in Israël allesbepalend is en alleen al op demografische gronden steeds sterker wordt. Nee, van Israël hebben we weinig goeds meer te verwachten, vreest ze. Maar ook in Duitsland krijgen progressieve of verzoenende geluiden nauwelijks kans, juist vanwege die o zo Duitse Vergangenheitsbewältigung die ervoor zorgde dat de schaamte voor de holocaust zo allesverzengend is geworden dat alleen al kritiek op Israël als ongehoord en ongewenst wordt beschouwd.

Maar daarover later. Terug nu naar dit Exodus. Hier kom ik pas op pagina 221 een onvertaald Joods woord tegen: ‘dibboeks’. Hoe irritant toch dat het nog geen voetnoot waard wordt gevonden! Nota bene, een paar regels verderop wordt het Duitse woord ‘süss’ in de tekst vertaald met ‘schattig’. En ‘genau’ wordt vertaald in ‘precies’. Woorden waarvan iedereen weet wat ze betekenen worden zomaar vertaald. Wat heeft de uitgever hier bezield?
Maar dit boek is zeer de moeite waard, razend interessant ook, juist omdat Feldman van buiten komt en ons als Europeanen een spiegel voorhoudt. De meeste steden die zij bezocht heb ik ooit zelf bereisd maar mijn achtergrond is een totaal andere dan de hare en het is juist zo de moeite waard haar geluid te horen, juist omdat haar geschiedenis zo enorm gelaagd is, tegen wil en dank wellicht maar toch.
Tijdens mijn jongste reis naar NYC, eerder dit jaar, maakte ik foto’s van het Vrijheidsbeeld, staande op de Brooklyn Bridge, een vliegtuig was in aantocht. Ik stelde me voor dat een New Yorker sinds 9/11 nooit meer onbevangen naar een vliegtuig zou kunnen kijken. Eenzelfde soort ervaring werd ik gewaar toen ik in Duitsland spoorwegstations en perrons zag. Spoorwegen in Duitsland, waar ik ze ook zie, brengen mij sinds ik me in de holocaust ben gaan verdiepen onmiddellijk de associaties met Shoa van Claude Lanzmann. Ik houd van boeken zoals deze van Deborah Feldman. Je wordt er onrustig van omdat je je realiseert dat we nooit werkelijk rust, werkelijk vrede zullen ervaren. Dat is misschien ook ons onvermijdelijk lot, we discrimineren elkaar dat het een zieke lust is, we slaan elkaar de hersens om niets de hersens in en willen het liefste niets met een ander delen, Israël gaat onverstoorbaar verder met de genocide in Gaza, zij immers waren slachtoffer van de Holocaust, we hebben inmiddels de zesde grote extinctie allang in gang gezet, juist vandaag schetst de VN dat we afstevenen op 2,9 graden opwarming en dat meedogenloze maatregelen onontkoombaar zijn. We hebben onszelf allang onderuit geschoffeld, het duurt alleen nog even voordat we dat ook zelf in de gaten hebben.

Enno Nuy
November 2023