Restanten van het leven

Onlangs bemerkte ik dat op de leeslijst van de boekenleesclub waar ik lid van ben, het boek "Remains of the day" vermeld stond. Ik was aangenaam verrast, omdat ik de verfilming uit 1993 van James Ivory zo mooi vond. Een keur van grote acteurs treedt in deze film op, zoals Anthony Hopkins, Hugh Grant, Emma Thompson en James Fox. Deze film had ik beschouwd als een typisch aristocratisch verhaal over de moraal in Engeland in de 19e en 20e eeuw bij de hogere klasse. De naam van de schrijver van het boek, Kazuo Ishiguro, kwam me dan ook als merkwaardig over, maar hij blijkt toch wel door en door Engelsman te zijn.
Toen ik het boek in de originele Engelse taal, en zoals gebruikelijk is met Engelse boeken, op bruin papier gedrukt, te leen kreeg, werd ik met de vraag geconfronteerd in welke volgorde ik dit verhaal tot me zou nemen. De film van James Ivory eerst bekijken en dan het boek lezen of omgekeerd. Ik heb er voor gekozen om eerst de film nogmaals te bekijken en daarna het boek te lezen. De film bekijken duurt immers ruim 2 uur en het boek lezen duurt 3 dagen. Ik kan nu alvast zeggen dat de verfilming dermate getrouw is aan het boek dat de bekendheid met de film geen bezwaar vormde bij het lezen van het boek en dat het zelfs de leesbaarheid van het in de Engelse taal geschreven boek voor mij juist vergrootte.
Maar wat maakt dit boek nu zo mooi ?
In eerste instantie is dat de hoofdpersoon, de butler mr. Stevens. Hij is de baas van alle dienaren (footmen) op het landgoed Darlington en hij wordt geportretteerd als een onkreukbare dienstverlener aan Lord Darlington. Een tweede persoon die een belangrijke rol speelt in het boek, is een van de huishoudsters, miss Kenton.
Er spelen in het boek meerdere thema's een rol.
Het eerste thema betreft de gehoorzaamheid die je betracht als het er om gaat om je werkgever (Lord Darlington) zo goed mogelijk van dienst te zijn. Voor Stevens geldt deze betrouwbaarheid als het hoogste goed. Immers een van de grootste waarden van de aristocratie is "dignity" ofwel waardigheid en die moet zo goed mogelijk ondersteund worden.
Al het werk dat door hem en het personeel gedaan moet worden, dient met uiterste stiptheid en zorgvuldigheid uitgevoerd te worden. Een goede vergelijking van de persoonlijkheid van Stevens met een robot zou goed op zijn plaats zijn. Het is duidelijk dat door deze persoonlijkheid het leven van Stevens weliswaar intensief is, maar op moreel en maatschappelijk gebied hoeft hij nergens over na te denken.
Een tweede thema in het boek betreft de houding van Engeland t.o.v. het onder nazi-regime opererende Duitsland in de dertiger jaren.
Lord Darlington is van mening dat er met de Duitsers onderhandeld moet worden zoals beschaafde naties dat onderling behoren te doen. De enorme schuldenlast en de vernedering die de Duitsers na de 1e wereldoorlog is opgelegd worden in de 30-ger jaren door veel landen al als onmenselijk gezien. Lord Darlington zorgt er voor dat er af en toe besprekingen plaats vinden op het landgoed, waarbij hooggeplaatste regeringsfunctionarissen uit Duitsland, Frankrijk en Amerika betrokken zijn. Deze bijeenkomsten kennen geen regeringsverantwoordelijkheid en zijn in wezen dus vrijblijvend.
Duidelijk is dat Frankrijk een harde lijn vast houdt t.a.v. herstelbetalingen van Duitsland. De Amerikaanse minister van buitenlandse zaken vindt de besprekingen nogal amateuristisch en naief. Lord Darlington staat aan de kant van de Duitsers (Ribbentrop) en is er zelfs mee akkoord gegaan dat in zijn huishouding twee Joodse vrouwen zijn ontslagen.
Ook hier wordt weer een prachtige tweestrijd uit de doeken gedaan tussen huishoudster miss Kenton, die het ontslag schandalig vindt en Stevens die een heilig geloof heeft in de juistheid van de beslissingen van Lord Darlington.
Na de oorlog wordt Lord Darlington gedemoniseerd vanwege zijn sympathieën met het Duitse rijk in de naziperiode.
Een derde thema in het boek betreft de vergankelijkheid van het menselijk leven.
In hoeverre moet je je nog druk maken om het leven dat achter je ligt. Wat heb je goed gedaan en wat heb je fout gedaan. Had je wellicht een prettiger leven kunnen hebben als je bepaalde beslissingen anders zou hebben ingevuld ?
Voor Stevens is het geen probleem, want hij heeft altijd, als een robot, naar beste weten gehandeld.
Miss Kenton heeft het veel moeilijker gehad, omdat zij naast de verplichingen van haar werk ook beschikte over een moraal.
Aan het einde van het boek heeft Stevens een bezoek gebracht aan de inmiddels gehuwde miss Kenton. Wellicht kan zij immers terugkomen naar het landgoed, dat inmiddels is overgenomen door een Amerikaan.
Dit gebeurt echter niet, zij gaat door met haar saaie huwelijk.
Stevens weet op het laatst nog wel te genieten van een avond op de pier in een Engels kustplaatsje, nadat hij en miss Kenton voor altijd afscheid van elkaar hebben genomen.
Het mooie van het boek zijn de verwevenheid tussen belangrijke menselijke themas en de dagelijkse aktiviteiten in het huishouden die nu eenmaal ook moeten plaats vinden.
De reisbeschrijving van Stevens naar het westen (Weymouth) is heel duidelijk invoelbaar voor een ieder die wel eens over Engelse landweggetjes, zonder uitzicht door de vele heggen, heeft gereisd. De weggetjes, het landschap, de pubs, de overnachtingsplaatsen, de humor zijn fraai beschreven.
Voorts kan ik nog opmerken dat het boek bij de eerste bladzijden al begint met de reis (dus na de oorlog) naar het westen. De auto van de huidige Amerikaanse eigenaar van het landgoed, mr. Farraday, staat ter beschikking van Stevens en zodra hij vertrekt, ontvouwt het verhaal zich d.m.v. zijn overpeinzingen over het verleden, tijdens de reis in de Ford naar Weymouth.
Extreem in het boek is het karakter van Stevens. Het is moeilijk voorstelbaar dat zo'n type mens daadwerkelijk kan bestaan, maar het heeft in het boek (en vooral in de verfilming) behoorlijk indruk op me gemaakt.
Emotioneel sterk beladen is het moment waarop miss Kenton probeert om buiten hun werkrelatie een wat menselijker relatie met Stevens op te bouwen. Na een gezamenlijk kopje thee op haar kamer, loopt dit weer op een mislukking uit en nadat Stevens haar kamer heeft verlaten, kan hij haar even later horen huilen.