Interessante theorieën

Sander Pleij (1970) won diverse journalistieke prijzen en werkte zowel tien jaar bij De Groene Amsterdammer als bij Vrij Nederland. Zijn debuutroman Explicador verscheen in 2019 bij uitgeverij Lebowski.

Explicador vertelt het verhaal van S, die werkt aan een baanbrekend manifest dat het raadsel van het menselijk leven moet ontrafelen. De ontwikkeling van een zelfdenkende computer, of meer dan dat, een mensbot moet uit het manifest voortkomen. Niet enkel de data van de techneuten die aan deze ontwikkelingen werken, maar ook de input van de kunstenaars en filosofen is van belang bij het ontwerpen van kunstmatige intelligentie volgens S. Wat maakt de mens de mens en hoe kunnen we dit vertalen in de vooruitstrevende technologie?

“Yann en S wilden kunstmatige intelligentie, deep learning en machine learning niet overlaten aan slechts de grote technologiebedrijven. Ze wilden horen hoe het verder moest van filosofen, schrijvers, kunstenaars, psychologen, filmers, historici, liedjesschrijvers. Die moesten meedenken over wat de mens is en wil zijn.”

De filosofie en de daarmee verbonden kunststromingen uit het begin van de twintigste eeuw en dan met name het dadaïsme spelen een grote rol in de roman van Pleij. De modernistische stromingen reageerden op maatschappelijke en technologische veranderingen in de wereld om hen heen door middel van de kunsten. S wil niet reageren op de huidige technologische ontwikkelingen, maar er onderdeel van uitmaken: “Het bewustzijn bestaat uit zwermen elektrische activiteit, die zo vluchtig door neurale netwerken scheren als een vuurtoren met haar stralen de nacht even verlicht. En daar, tussen al die elektrische activiteit in, had S iets gevonden, iets wat niet in een algoritme te vangen was: hoe wij denken, wie wij zijn. Dit moest de wereld in.”

De kunststromingen waar Pleij over schrijft komen ook terug in de opbouw en stijl van zijn eigen werk. Het boek bestaat uit korte fragmenten die de lezer zelf aan elkaar moet zien te puzzelen. Verschillende verhalen maar ook verhandelingen over kunst, kunstvormen en poëticale en filosofische theorieën wisselen elkaar af, ieder in een eigen stijl geschreven wat het de lezer er niet altijd makkelijker op maakt.

Kunstmatige intelligentie en de kunsten die samenwerken om een ultieme creatie te maken, het is een interessant idee en Explicador zet de lezer dan ook zeker aan het denken. Enige voorkennis over de kunststromingen die Pleij aanhaalt is daarbij zeker een pré. De personages in het boek hebben daarnaast duidelijk ingewikkelde relaties met elkaar, met meest prominent aanwezig de vader-zoon-relatie. Pleij stipt deze problematische verhoudingen steeds aan maar werkt ze richting het einde van zijn verhaal niet uit of duidt ze verder niet. De personages leven langs elkaar heen in een eigen wereld met eigen idealen maar lijken verder weinig met elkaar te maken te hebben. Het is aan de lezer zelf om alle verbanden te leggen.

Een intrigerend debuut van Pleij met zeer interessante en intrigerende thema’s waar in 2019 meerdere auteurs over schrijven, kunstmatige intelligentie vs. de mensheid is populair in de literatuur. Explicador zal echter niet voor elke lezer geschikte kost zijn, men moet de zwaar filosofische en kunsttheoretische inslag wel kunnen plaatsen en waarderen.