Everfair – een fantastisch idee in een matig boek

(Deze recensie is gebaseerd op de Engelstalige versie van het boek.)

“Ik wilde echt van dit boek houden,” zei een teleurgesteld lid van onze leesgroep, waarmee ze mijn gevoelens perfect verwoordde. Everfair is als idee razend interessant én een hele waardevolle toevoeging aan huidige discussies over hoe wij Westerlingen omgaan met anderen, met name met onze Afrikaanse zuiderburen. Als boek komt het echter minder uit de verf, juist daarom is dat erg jammer.

Everfair speelt zich af in en om de Congo, eind 19e eeuw. De Belgische koning Leopold heeft Congo tot zijn eigen kolonie gemaakt, en zijn bewind is, zelfs voor het 19e-eeuwse kolonialisme, ongekend wreed.* De Engelse Fabian Society trekt zich het lot van de Congolezen aan: voor een som geld koopt ze een deel van het grondgebied van Leopold en richt daar een vrijplaats op voor ontsnapte Congolezen en welwillende Europeanen. Maar al snel ontstaan er conflicten, niet alleen met Leopold, maar ook tussen de Europeanen, over hoe ze hun zaak het best onder de aandacht kunnen brengen van de Europese volkeren, en met koning Mwenda, de voormalig heerser van Congo, die zo zijn eigen wensen heeft.

Everfair is een gedurfd en ambitieus project. Het is een alternatieve geschiedenis van een van de duistere periodes uit de toch al niet zo verlichte koloniale tijd. Niet om het leed te ontkennen, maar om te laten zien dat betrokkenheid en hard werk een echt verschil had kunnen maken – een les die nu niet minder relevant is. De setting is steampunk, met luchtkano’s en mechanische protheses voor de slachtoffers van Leopold, maar tegelijkertijd magisch-realistisch, met subtiele bovennatuurlijke gaven die sommige Congolezen inzetten tegen hun Europese tegenstanders. De auteur laat het project van de Fabian Society ook mooi ambigu, wat je aan het denken zet: aan de ene kant maken de Europeanen een vrijplaats voor de Congolezen en regeren die met inclusieve democratische besluitvorming; aan de andere kant is het toch vooral een Europees project dat tot stand is gekomen zonder echt overleg met de Congolezen, en daar ontstaan ook fricties over. Als onderzoeker die projecten heeft gedaan in en met India herkende ik die spanning wel, en was ik blij dat de auteur er niet voor gekozen heeft om een van beide partijen (anders dan Leopold) overduidelijk ‘goed’ of ‘slecht’ te maken.

Gedurfde ideeën maken echter nog geen leesbaar boek, en het is duidelijk dat Nisi Shawl doorgaans korte verhalen schrijft, en dat dit haar eerste roman is. Het boek bestaat uit meer dan 60 korte hoofdstukken, beleefd door de ogen van zo’n tien verschillende personages. Dat werkt misschien in een reeks als Game of Thrones, waar de hoofdstukken lang genoeg zijn om je in te leven (en de personages net zo snel sneuvelen als ze worden geïntroduceerd), maar hier wordt het heel chaotisch en verwarrend. Het is niet dat de personages geen complexiteit of diepgang hebben, maar veel gebeurtenissen en karakterontwikkeling spelen zich tussen de hoofdstukken af, wat het boek heel gehaast maakt en ook oppervlakkiger. Grote gebeurtenissen krijgen niet de ruimte om door te werken in het leven van de karakters, waardoor ze essentiëel betekenisloos worden. Inleven wordt ook moeilijker omdat we maar heel weinig meekrijgen van de geografie of het dagelijkse leven van Everfair. (Shawl gaat wel wat uitgebreider in op het eten en de schier eindeloze regen.) Ook de interne worstelingen van sommige karakters met hun eigen diep ingebakken racisme of homofobie vinden daardoor grotendeels buiten het boek plaats, een gemiste kans omdat juist deze vaak cruciaal zijn voor het verhaal.
Ik ben blij dat dit boek er is, maar ik hoef het niet nog een keer te lezen.

Met dank aan de ‘¿baetter futures’ leesgroep.

* Een indrukwekkend non-fictiewerk over deze periode is 'Congo' van David van Reybrouck