Een klein boekje met een kolossale zwaarte

Vader Cohn zit in Westerbork en levert elke week de door de Duitsers opgegeven aantallen joden die op transport gaan, om nooit meer weer te keren. Hoe lang hij zichzelf op deze manier in leven kan houden blijft ongewis, een gok. Pervers is het wel maar er waren er genoeg die graag in zijn schoenen zouden staan.
Hij zegt tegen Suasso: “Maar dan zeg ik toch dit: zit jij eerst maar jarenlang met kwade bedoelingen in Duitse kampen en met goede in een Nederlands en kijk uit, wat je redt van je menselijkheid, van je mo-raal.” Suasso besluit het baantje dat Cohn hem aanbiedt te aanvaarden. Het duivelspact was bezegeld.
De nazi’s pasten deze tactiek toe in alle concentratie- en vernietigingskampen, wetende dat er altijd men-sen te vinden zouden zijn die bereid waren met de vijand te heulen in de hoop al doende het eigen vege lijf te kunnen redden. Dat ze daartoe een geestelijke salto mortale moesten maken weerhield hen niet van hun amorele gedrag. Wij weten niet hoe wij zelf in zulke omstandigheden zouden reageren. We kunnen alleen maar hopen dat we voldoende morele moed bezitten.

Intrigerend is de titel van deze novelle. Waarom koos Presser nu juist voor de Girondijnen? Zij schaften de monarchie af en executeerden de Franse koning om vrij snel daarna zelf ten val te worden gebracht. In dit boek schetst Presser de laatste nacht van zijn hoofdpersoon, die worstelt met zijn schuld en de keuzes die hij maakte, die weet dat hij zijn ondergang tegemoet gaat en zich afvraagt of hij zijn eigen volk niet verried. Zou hij gebruik maken van de cyaankali die hij in zijn bezit had? We weten het niet.

Als Presser aan het einde Dé introduceert, lijkt het erop alsof hij zichzelf schuldig voelt. Zijn vrouw heet-te Dé Appel en zij probeerden samen zelfmoord te plegen maar de dosis die ze innamen bleek niet toereikend, ze werden gevonden en in een ziekenhuis weer tot leven gebracht. Zijn vrouw zou in 1943 via Westerbork naar Sobibor worden getransporteerd waar ze door de nazi’s werd vermoord.

Presser werd een vermaard historicus die onder meer, in opdracht van de regering, de geschiedenis van de joden in Nederland beschreef in Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse jodendom 1940-1945. Hij schuwde de anekdote niet en introduceerde het begrip ego-document dat hij definieerde als "die historische bronnen waarin de gebruiker zich gesteld ziet tegenover een 'ik' als schrijvend en be-schrijvend subject".

Dit De nacht der Girondijnen is zo’n egodocument, een klein verhaal, goed geschreven maar een verhaal dat verdrietig stemt. En een kolossaal gewicht met zich draagt. Het is juist dit soort boeken dat gelezen moet blijven worden. We kunnen er niet genoeg van doordrongen raken dat we onder alle omstandigheden op zijn minst moeten overwegen in moreel opzicht goed te handelen.

Opmerkelijk is dat Primo Levi in een nawoord Cohn schuldig verklaart als hij schrijft: “Cohn is afschu-welijk, een monster, hij moet gestraft worden, maar zijn schuld is de terugslag van een andere, veel ern-stiger en algemener schuld.” Ik weet het gewoon niet. Ja, Cohn verklaarde dat als hij het niet zou doen, er tientallen anderen klaar zouden staan om in zijn schoenen te stappen. Maar hij zei ook dat hij Kapo was geworden om zijn allerdierbaarste bezit, zijn zoon te beschermen. Is dat een aanvaardbaarder argu-ment? Als ik het leven van mijn kinderen of kleinkinderen zou kunnen redden door mijzelf te verlagen tot gedrag waar ik van gruw, hoe zou ik handelen? Weet u het? Maar de hoofdpersoon uit deze novelle had enkel strikt egocentrische redenen om het hulpje van de Kapo te worden. Weliswaar kwam hij tot inkeer maar niet omdat hij opeens het immorele van zijn houding inzag.

Enno Nuy
Juni 2025