Het levensverhaal van Het Meisje, De Geleerde en Karolina Lanckoronska

Wat een verhaal, wat een geschiedenis! Gerdien Verschoor schetst in Het Meisje en de Geleerdede odyssee van twee gelijknamige Rembrandtschilderijen. De 96-jarige Poolse gravin Lanckoronska schonk beide doeken in 1994, vijf jaar na de val van de Muur, aan het Koninklijk Paleis in Warschau en zo kwamen ze - voor het eerst sinds Rembrandt ze in 1641 schilderde - in de openbaarheid.
Het boven water komen van meesterwerken spreekt tot de verbeelding. Gerdien Verschoor ploos nauwgezet uit waar de werken al die tijd hadden vertoefd. Een verbluffende geschiedenis bleek achter deze doeken schuil te gaan …

Ongeveer 60 jaar nadat Rembrandt de werken schilderde, kwamen ze rond 1700 in handen van de rijke Amsterdamse zijdekoopman Jan van Lennep die ze een plaatsje gaf aan de muren van zijn grachtenpand. Na zijn dood werden ze in 1710 geveild aan Paul von Kameke die de doeken meenam naar Berlijn. Het was aan hem dat koning Stanislav August van Polen omstreeks 1775 de werken kocht om ermee te pronken in zijn paleis. Na de dood van deze, tevens laatste, koning van Polen (1798) kwamen ze via courtisane Zofia Witt in 1815 bij Kazimierz Rzewuski in Wenen terecht. Door het huwelijk van zijn dochter met keizerlijk adviseur Antoni Lanckoronski behoorden ze bijna twee eeuwen lang tot de kunstsverzameling van de gefortuneerde familie Lanckoronski. Net als zijn vader en grootvader, was zoon Kazimierz een verwoed collectioneur en koesterde hij de werken in zijn steeds groter wordende kunstverzameling. Ook diens zoon Karol, eveneens keizerlijk adviseur én gerenommeerd kunstkenner, gaf beide tronies (jargon voor portretten van niet-gekende modellen) een ereplaats in zijn majestueuze paleis in Wenen. Zijn dochter Karolina erfde de liefde voor de kunst van haar vader en (over)grootvader en ging kunstgeschiedenis studeren. Dat zij aan het einde van haar leven beide werken zou wegschenken, kon ze op dat moment niet bevroeden. Maar dan moest de Tweede Wereldoorlog nog uitbreken …

Naast deze boeiende vita van de tronies, kon Gerdien Verschoor niet anders dan de zo prominente rol van het geslacht Lanckoronski, en in het bijzonder die van de laatste telg uit de familie, Karolina, uitvoerig te belichten. Helemaal terecht overigens, want hun familiegeschiedenis is zodanig met de tronies verweven, dat beide doeken er wellicht al lang niet meer waren geweest, mochten de Lanckoronski’s er zich niet over hebben ontfermd. De geschiedenis heeft er immers voor gezorgd dat de doeken niet langer veilig aan de muren van hun paleis mochten prijken, maar werden geconfisqueerd, in ongunstige omstandigheden werden opgeslagen, werden achtergehouden en ei zo na in de vlammen opgingen …
Karolina kan terecht als de sleutelfiguur worden beschouwd omdat ze de brug slaat tussen de verloren gegane era van keizer Franz Jozef (begin 20eeeuw) en de eigen tijd (met als catalisator de val van de Muur in 1989). In die tussentijd heeft zij de veiligstelling van de tronies gewaarborgd en dankzij haar kan elke kunstliefhebber de werken nu bewonderen in het Koninklijk Paleis in Warshau.

Het Meisje en de Geleerdeleest als een boeiend (kunst)geschiedenisboek, wordt hier en daar een thriller – Karolina’s opsluiting, de brand … - , maar bevat even goed – in Rozdol - pastorale passages. Gerdien Verschoor is niet alleen een begenadigd kunsthistorica, maar heeft bovendien de pen van een rasecht verteller en weet geschiedenis écht tot leven te wekken:

“Het bestaat niet meer, het huis waar Jan van Lennep de Oude in de winter van 1711 te midden van zijn betoverende kunstcollectie overleed. Maar het licht op de Amsterdamse Kloveniersburgwal is nog altijd hetzelfde. Het kaatst heen en weer tussen de luchten boven de stad en het water van de grachten, blijft even liggen op de plassen tussen de kasseien en kruipt over het bordes het grachtenpand binnen waar het via eikenhouten vloeren de rijk ingerichte vertrekken bereikt. Daar strijkt het langs Oosterse tapijten en goudleren behang. De kasten met albums waarin van Lennep zijn verzameling tekeningen bewaarde, beginnen te gloeien. Marmeren borstbeelden lichten op, stofjes dansen boven het kabinetorgel waar je zo mooi Sweelinck op kunt spelen, licht doet de kleuren van de schilderen sprankelen.”(p. 33)

Wie dit boek gelezen heeft, is geneigd meteen een reis te boeken naar Warshau om er de tronies ‘in levende lijve’ te ontmoeten en bij het bewonderen van beide werken dankbaarheid te voelen voor het werk van Karolina Lanckoronska en haar familie.