Mama's laatste Omhelzing

In Mama’s laatste omhelzing maakt Frans De Waal niet alleen wetenschappelijk duidelijk dat dieren wel degelijk emoties kennen, maar stelt hij ook dat primaten (en zoogdieren in het algemeen) op dit vlak niet zo gek veel van mensen verschillen. Hiermee gaat hij in tegen beweringen van geesteswetenschappers, collega’s-biologen en filosofen die in het verleden boude uitspraken deden waar hij het dus stelling mee oneens is.

Om te beginnen maakt De Waal een onderscheid tussen emoties en gevoelens. Omdat dit onderscheid vroeger niet werd gemaakt, hebben wetenschappers volgens De Waal in het verleden oeverloos en vooral nutteloos met elkaar gebakkeleid. Gevoelens definieert hij als een innerlijke subjectieve gesteldheid. Die kunnen we bij dieren niet kennen aangezien ze er verbaal geen lucht kunnen aan geven. Let wel: al kan het bestaan van gevoelens bij dieren volgens De Waal nog niet wetenschappelijk bewezen worden, toch gelooft hij dat ze gevoelens hebben. Emoties daarentegen, de uiting van deze gevoelens, kunnen dieren wél tonen. Naar emoties bij dieren is volgens De Waal weliswaar nog breedschalig wetenschappelijk onderzoek nodig, maar in zijn werk geeft hij alvast talloze voorbeelden van zijn vaststellingen hieromtrent. Verder maakt hij ook duidelijk wat deze dierlijke emoties leren over onszelf.

Het hoeft de lezer niet te verwonderen dat De Waal zich in zijn boek fel afzet tegen geestenwetenschappers die de antroponegatie aanhangen: zij beweren dat we aan dieren geen menselijke eigenschappen (zoals lachen, leren, denken, vriendschapsbanden smeden en onderhouden, empathie tonen …) mogen toekennen.

Dat er wel degelijk overeenkomsten zijn tussen mens en (zoog)dier bewijst Frans De Waal met de bevindingen in de neurowetenschap die deze gelijkenissen in de werking van de hersenen bij mens en (zoog)dier wetenschappelijk aantoont.
Ook gezichtsuitdrukkingen bij primaten maken hun emoties kenbaar: walging, angst, wraak, hoop, dankbaarheid, schaamte, schuldgevoel, vergevingsgezindheid, triomf, trots … ze zijn allemaal af te lezen op het gezicht van primaten (als enige restrictie geeft De Waal hier het blozen op, omdat dit een uniek menselijke emotie zou zijn).

Verder ontkracht De Waal talloze stellingen van antroponegationisten zoals de bewering dat ‘dieren geen of nauwelijks een verinnerlijkt schuldgevoel (= het volle besef van wat ze fout deden) zouden kennen’. Frans De Waal stelt dat dit gevoel bij mensen ook vaak fake is en veeleer een manier om sociale gevolgen af te wenden. Volgens hem is bij de mens veeleer angst (om er niet meer bij te horen) de onderliggende emotie bij zgn. ‘schuldbesef’.
Een ander voorbeeld is de stelling dat ‘de emotie walging (bv. bij het zien van een kadaver) aan de basis zou liggen van beschaving.’ Het zien van een dood dier zou de mens dan aan zijn sterfelijkheid herinneren en hem aanzetten tot het stellen van existentiële vragen … Dit vindt Frans De Waal te veel eer voor een basisemotie die er enkel toe dient om ons te behoeden voor het innemen van bedorven voedsel.

In tegenstelling tot collega’s van hem die stellen dat er primaire (noodzakelijke) en secundaire (niet noodzakelijke) emoties bestaan, stelt Frans De Waal dat alle emoties aangeboren en bijgevolg primair (én dus levensnoodzakelijk) zijn.
Daarom pleit Frans De Waal voor een taxonomie van emoties op basis van de neurowetenschap i.p.v. op basis van gezichtsuitdrukkingen omdat niet àlle emoties via het gezicht uitgedrukt worden (bv. liefde).

Middenin zijn boek geeft Frans De Waal overigens onverbloemd kritiek op president Trump. Hem vergelijken met een alfamannetje (zoals tijdens de verkiezingscampagne vaak werd gedaan), is te veel eer voor de president, want volgens De Waal geven alfamannetjes in chimpanseegroepen net blijk van empathie, verantwoordelijkheidszin , bescherming én zijn het echte vredebrengers … eigenschappen die Trump één voor één mist.
Zo komt De Waal bij het aspect macht dat een diep (menselijk) verlangen blijkt te zijn (denk maar aan driftbuien bij teleurstellingen). Ook chimps kennen hiërarchische machtstructuren (met het alfamannetje aan de top). Net zoals in menselijke hiërarchische instellingen (het leger, de politiek), werk werken machtsstructuren verenigend en schept de hiërarchische transparantie (bv. graden, uniformen …) rust en zekerheid. We zien echter dat ook in chimpanseekolonies slechte leiders ‘afgezet’ worden ( of zelfs gruwelijk vermoord door een coalitie opstandelingen).
Voortgaand op zijn observaties van chimpanseekolonies verdedigt De Waal echter de stelling dat de mens van nature niet oorlogszuchtig is (waar Freud, Lorenz en Hobbes juist wel van uitgingen), maar integendeel steevast het groepsleven vooropstelde als garantie op overleven (en dus niet oorlog voeren).

In het kader van zijn werk, wil Frans De Waal ook het begrip ‘instinct’ bedanken voor bewezen diensten. Hij spreekt liever over emotioneel reageren via de filter van de beoordeling (die weer gestoeld is op ervaring). Daarom zijn emoties volgens hem ook niet het antoniem van cognitie. Emotie en cognitie werken volgens De Waal veeleer samen en hebben elkaar nodig. Emoties zijn een wezenlijk onderdeel van ons intellect en bij het nemen van beslissingen moet (mag!) men emoties nièt uitsluiten (in tegenstelling tot wat vaak wordt geadviseerd). Hierop verder bordurend stelt Frans De Waal dat onze eeuwenlange afwijzing van het lichamelijke (o.a. emoties) en de verheerlijking van het geestelijke cultureel bepaald zijn.

Verder zet Frans De Waal zich ook af tegen de filosoof Henry Frankfurt die beweert dat dieren geen vrije wil hebben. Uit zijn observaties van chimpansees maakt De Waal precies op dat dit wel zo is: dieren hebben wel degelijk emotionele controle. Hun sterk ‘gevoel’ voor rechtvaardigheid (dat De Waal aan de hand van allerlei observaties illustreert) is volgens hem een mooi voorbeeld van hun emotionele intelligentie.

Een andere interessante theorie die Frans De Waal in zijn boek uiteenzet is die van de zgn. “sentience”, een wetend en voelend vermogen dat bij alle organismen aanwezig zou zijn (bomen ‘weten’ bv. dat hun kruinen niet in die van andere bomen horen te groeien). Dieren voelen, ervaren en weten dus meer dan wij veronderstellen. Hij breekt dan ook een lans om alle plaatsen waar dieren worden gekweekt (voor de voedselketen of voor wetenschappelijk onderzoek) zouden opengesteld worden voor het publiek zodat iedereen zich ervan zou kunnen vergewissen dat de dieren er met respect worden gekweekt en/of behandeld. Nu hangt hier immers een waas van ondoorzichtigheid rond. In een moeite door lanceert hij overigens ook de oproep om hoe dan ook minder vlees te eten.
De stelling van de Amerikaanse behavioristische school als zouden dieren geen bewustzijn hebben, veegt Frans De Waal met deze theorie dan ook van tafel. Hij vindt het overigens ook jammer dat de tweedeling mens-dier precies uit die hoek komt. Gelukkig schatten wetenshappers, gesteund door de inzichten van de neurowetenschap, de evolutionaire cognitie bij dieren vandaag veel hoger in en is het welzijn van dieren een wetenschap op zich geworden.


Frans De Waal weet zijn conclusies op basis van zijn jarenlange observaties van chimpanseekolonies om te zetten in boeiende en vernieuwende wetenschappelijk inzichten die meteen ook een nieuw licht werpen op het gedrag van de mens. Gesterkt door deze inzichten, is hij niet te beroerd om oppenenten in de wetenschap tegen te spreken.
Een sterk punt van Frans De Waal ligt hem in het feit dat hij de voorbeelden om zijn stellingen te illustreren perfect weet te kiezen en te omschrijven.
Zijn werk getuigt van een enorme belezenheid én een groot inzicht in de psychologische drijfveren in het gedrag van dieren (chimps) én mensen.

Mama’s laatste omhelzing veegt niet alleen nog steeds gangbare, maar foute theorieën van tafel, maar biedt de lezer ook veel nieuwe inzichten over emoties bij dieren én bij uitbreiding in het gedrag van mensen. Een must read voor biologen én gedragswetenschappers.