Unieke insteek

Lage Landen, 814-1256. Op het scharnier van het latere Duitsland en Frankrijk, ontwikkelden zich in de middeleeuwen de Lage Landen. Het ontstaan van wat Vlaanderen zou worden, is in dit boek te volgen van toen het gebied nog een zompige, dunbevolkte en moeilijk te verdedigen uithoek in het uiterste noordwesten van het West-Frankische Rijk was, waar niemand interesse voor had. Behalve Boudewijn met de IJzeren Arm. Hoe kregen hij en zijn opvolgers het voor elkaar om uitgerekend dit gebied te laten uitgroeien tot een van de welvarendste regio’s? Zo ook met West-Frisia, wat Holland zou gaan heten. Daar zien we de Friese edelman Gerulf de Maas- en Rijnmonding beschermen tegen de Vikingen. Zijn nakomelingen zouden het later tot graven van Holland brengen. En waar lagen de prilste kiemen van Brabant? Hoe ontwikkelde het zich tot een groots hertogdom? En het graafschap Loon, het prinsbisdom Luik, het machtige Utrecht… Hoe kwamen deze vorstendommen, graafschappen, hertogdommen en prinsbisdommen tot stand? Welke rol speelden bepaalde voorname families? Wat was hun onderlinge verhouding? Waarom voerden ze oorlog? Waar vonden er veldslagen plaats? Wie denkt dat het verhaal van de Lage Landen zich enkel beperkt tot wat nu Nederland en België zijn, heeft het mis. De opkomende Franse koningen, het tanende gezag van de Rooms-Duitse keizers en zelfs de relatie met de paus bepaalden in grote mate het middeleeuwse wel en wee van onze contreien.

Deze Historische Atlas van de Lage Landen 814-1256 van historicus Sieg Monten (*1972) heeft me verbaasd. De 5 eeuwen die dit werk overspant, deelde Monten op in 27 tijdspannes van ongeveer 20 jaar. Elke periode kreeg een hoofdstuk toebedeeld, voorzag hij van een kaart die gevolgd werd door een tekstgedeelte van telkens 4 à 10 pagina’s. De schaal van de kaarten hield hij overal dezelfde, alsook de gebruikte symbolen en arceringen. Het is een sprekende cartografische tijdlijn geworden, met speciale aandacht voor de “kantelmomenten” in onze geschiedenis. Ik las en zag info die ik nooit elders samen in één volume heb vernomen (1). De veelzijdigheid van wat dit werk visualiseert is enorm. Zowel politieke, militaire, religieuze, taalkundige, klimatologische, geologische als hydrografische processen komen aan bod. Daarnaast krijgen de uitgekiende huwelijkspolitiek, brandende ambities en louter toeval een rol van betekenis, zonder voorbij te gaan aan de markantste persoonlijkheden, hofintriges, middeleeuwse ontvoeringen voorafgaand aan een huwelijk, invloedrijke dames en moorden met voorbedachte rade.

Werkelijk waar, ik heb weken doorgebracht in gezelschap van dit boek. Gelezen, bekeken, teruggebladerd en stukken herlezen. Elke keer opnieuw de kaarten met elkaar vergeleken en nieuwe dingen ontdekt. Genoten van de diepgang en van de gelaagdheid. Maar ook de pedalen kwijtgeraakt! Want ‘t is verdorie een opdracht voor wie alles onder de knie wil krijgen. Zelfs de doorgewinterde amateur-historicus moet zien dat hij de draad niet verliest. Meer tussentijdse synthese - b.v. aan het einde van elk hoofdstuk - zou een meerwaarde zijn. Gelukkig is er een grondige aan het einde van het boek. De 10 stambomen van de voornaamste families zijn verrijkend. Gezien de veelheid aan personen en plaatsen heb ik indexen op persoons- en plaatsnamen gemist.
Binnen het genre “Historische atlassen” neemt dit volume een enige plek in. Het is prettig leesbaar voor wie - zoals ik - liever leest dan kijkt. De verfrissende, doordachte aanpak van de auteur is hierin bepalend. Wat een unieke insteek om dit zo te doen! Een ruime 4*.

(1) Luit Van der Tuuk en Kees Nieuwenhuijsen belichten b.v .respectievelijk in “De Franken in België en Nederland: heersers in de vroege middeleeuwen” (uit 2016) of Robrecht de Fries: graaf van Vlaanderen, held van Holland (uit 2022) deze regio’s en periode of een deel ervan vanuit een specifiekere invalshoek. Monten refereert in zijn bibliografie naar het werk van beide auteurs.

****
Toegevoegd aan mijn lijst "Middeleeuwen", non-fictieboeken die ten minste voor een aanzienlijk deel de middeleeuwen (500-1500) belichten.