Vriendschap mislukt net als de koloniale politiek

Ik doe mee met de LEWA-actie van Hebban in april 2021. Met het LEWA-project is het de bedoeling om een boek te lezen dat totaal buiten je comfortzone ligt.

Ik geef het eerlijk toe, dat is bij mij niet het geval. Maar omdat het boek al zo lang ongelezen in mijn kast staat, is het voor mij een unieke gelegenheid om mee te doen. Ik heb nog nooit iets van Hella S. Haasse gelezen. Dus op die manier valt het boek toch een beetje buiten mijn comfortzone.

Ik lees het boek in een 'school'-uitgave van uitgeverij DE SIKKEL, 1972. Mét een hulpboekje met een uitgebreide Frans-Nederlandse woordenlijst bedoeld voor Franstalige leerlingen én een boekje achteraan 'Leidraad voor cursorische behandeling'. Duidelijk heel stichtend bedoeld.

Ondanks dat de novelle voor het eerst werd uitgegeven in 1948 leest het behoorlijk vlot. Het is toegankelijker dan ik dacht. Het ouderwetse taalgebruik stoort mij niet tijdens het lezen. Hella S. Haasse schrijft prachtige zinnen met mooie beelden en de vaak lange zinnen lezen prettig. Er zit een zeker ritme in dat mij erg bekoort.

De openingszin komt binnen. De ik-persoon kijkt terug op zijn jeugd en vertelt over Oeroeg, zijn beste vriend toen. Want de vriendschap is verloren gegaan. Wat is er gebeurd? De hele novelle is één groot terugkijken en de verteller, de ik-persoon. Hij gaat in zijn geheugen terug tot het beeld volledig aan het licht komt, zoals je krasplaatjes of toverplaatjes vroeger kocht, waarover je dan moest krassen, tot het verborgen plaatje zichtbaar werd.

Het verhaal is heel passend in de verleden tijd geschreven en de verteller blijft anoniem. Het wordt in chronologische volgorde aan ons verteld. Hoewel er wel versnellingen in het verhaal zitten. Op één pagina vertrekt de ik-persoon naar Europa, studeert hij af en wil teruggaan naar Indië. Dit wordt onderbroken door de tweede wereldoorlog en de capitulatie van Japan - alles op één pagina. De vertelde tijd is ongeveer twintig tot dertig jaar op slechts 74 pagina's.

Oeroeg en de hoofdverteller zijn even oud. Hij wordt geboren op het eiland Java nog voor de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd die in 1945 begon. Zijn vader is administrateur van een onderneming op Java, Kebon Djati, een plantage. Zijn moeder verveelt zich, laat de opvoeding vooral over aan de oppas, de baboe, en begint een relatie met meneer Bollinger. Daarna zal ze haar man en kind achter laten en naar Europa vertrekken. Oeroeg is de oudste zoon van de mandoer van zijn vader, zijn belangrijkste opzichter of meesterknecht.

Voor de ik-persoon is Oeroeg zijn beste vriend en is er geen verschil tussen hen ook al is Oeroeg een inlander en de ik-persoon een blanke. Het koloniale gedachtegoed zit stevig verankerd in de vader van de ik-persoon. Zijn vader keurt zijn vriendschap met Oeroeg ten zeerste af.

Voor de ik-persoon is er geen verschil tussen hemzelf en Oeroeg. Ze spelen samen, maken samen huiswerk.

Oeroegs vader sterft bij een actie om de ik-persoon te redden van de verdrinkingsdood uit een meer in de buurt. De dood van de zachtmoedige man, Deppoh, Oeroegs vader, zet een hele reeks gebeurtenissen in gang dat alles voorgoed zal veranderen.

Op kosten van de vader van de ik-persoon mag Oeroeg gaan studeren. Voelt hij zich schuldig over de dood van Deppoh? Het lijkt er veel op. De ik-persoon en Oeroeg gaan beiden naar een andere school en het is het begin van uiteen groeien. Vooral Oeroeg heeft het moeilijk om zijn positie en identiteit te bepalen. Hij begint zich te kleden, te gedragen en te spreken als de overheerser. Later wanneer hij verder studeert, komt hij in contact met studenten die in het progressieve milieu zitten en ontwikkelt zich tot een charismatische redenaar. Hij zal zich keren tegen de bezetter en daarmee is de verwijdering tussen beide vrienden een grote kloof geworden.

De vriendschap mislukt, misschien als metafoor voor het mislukken van de koloniale politiek van zijn land.