De wapenstok en het kruis

Lucy Ash is een Britse journaliste die documentaires maakt en boeken schrijft. Ze schrijft vooral over de voormalige Sovjet-Unie. De titel van het boek De wapenstok en het kruis intrigeert mij. Het doet mij denken aan de kruistochten, het geloof ‘misbruiken’ om oorlog te voeren. Wat zou Lucy Ash met dit non-fictieboek duidelijk willen maken?

Van maart 2023 tot mei 2025 onderzocht Lucy Ash de Russische Orthodoxe kerk onder de huidige president Poetin in samenwerking met het ‘Institut für die Wissenschaften vom Menschen’ (instituut voor menselijke wetenschap). De wapenstok en het kruis verscheen in oktober 2024 in Groot-Brittannië onder de titel The baton and the cross: Russia’s church from pagans tot Putin en werd genomineerd (shortlist) voor de Pushkin House Book Prize 2025.

Wanneer ik het boek openslaat zie ik dat het boek heel eenvoudig verdeeld is in twee delen: verleden en heden.

In het deel 'verleden' lezen we verschillende, meestal gruwelijke, verhalen over het ontstaan van de orthodoxe kerk en de geschiedenis. Daarbij wordt ook duidelijk welke belangrijke rol Kiev speelt in de geschiedenis en laat dat nu juist de stad zijn waarom heftig gevochten wordt in de oorlog met Oekraïne.

‘De Kievse Roes is in de negende eeuw ontstaan en was gelegen rond het huidige Kiev. Lang voor de opkomst van Moskou in de twaalfde eeuw was dit rijk het centrum van de Slavische religie en cultuur. Volgens vroege kronieken bevochten Finse en Oost-Slavische stammen elkaar voortdurend en waren ze niet in staat tot zelfbestuur.

Je leest over de scheuring tussen de westerse en de oosterse theologie en waar deze verschillen hun oorsprong hebben. Ook de verschillen die voor scheuring zorgden, worden toegelicht. Naast de verschillen tussen de oosterse en westerse religie is er ook verschil tussen Russisch- en Grieks-orthodox. Voor mij maakt het duidelijk waar het echt om draait in de oorlog met de Oekraine.

Ik vond het heel bijzonder om te lezen hoe het orthodoxe geloof zo verweven is met de macht in Rusland. Een trefzekere methode om je van ongewenste partners te ontdoen was verbanning naar een klooster. Zo zou Poetin van zijn vrouw hebben ontdaan om zelf een andere relatie te kunnen aangaan.
Heel apart vond ik ook dat de laatste tsaar, Nicolaas II, als een goddelijk figuur werd gezien. De tsaar en zijn gezin zijn in 1981 door de Russisch Orthodoxe kerk in het buitenland heilig verklaard.

Na de tijd van de Sovjet-Unie en het communisme opent een nieuwe tijd, met Jeltsin aan het roer, weer perspectieven voor de kerk:

‘Na zeventig jaar communistische overheersing maakte de versmelting van het Russisch nationalisme en de Russische orthodoxie een comeback.’

Na het aftreden van Jeltsin komt Poetin aan de macht

‘De nieuwe man had expliciet om de zegen van de patriarch gevraagd, de eerste leider sinds tsaar Nicolaas II die dat had gedaan. Dit was de beslissing van Vladimir Poetin, de nieuwe Vozhd, de opperste leider. De kerk was terug op de plek waar ze meende thuis te horen – aan de rechterhand van de macht.’

Dat is het begin van het deel ‘Heden’. Dit deel begint met een ritueel dat verwijst naar de doop van Jezus en een link heeft met de vergiftigde oppositieleider Aleksej Navalny.

Poetin wil niet terug naar het communisme maar naar het tsarenrijk. Daar heeft hij de orthodoxe kerk voor nodig. Maar ook jongeren werden ingeschakeld door de oprichting van een jongerenorganisatie.

‘Wilde de president zijn grootse plannen kunnen uitvoeren, dan moest hij een nieuwe generatie van honderdduizend jonge Russen opleiden. Hij beweerde dat sommigen al gauw in staat zouden zijn om het land te runnen in plaats van het neer te halen.’

Het is tegelijk fascinerend en beangstigend om te lezen. Maar het boek heeft nog veel meer verhalen. De positie van de vrouw, de corona-crisis in Rusland en in de kerk, de oorlog met Oekraine en welke rol de kerk speelt om bijvoorbeeld soldaten te krijgen voor het leger. Maar ook het stelen van Oekraïense kinderen door Rusland. De kinderen worden gedrogeerd, ontvoerd en binnen zes maanden hebben ze een nieuwe naam, geboortedatum en geboorteplaats. Ook hier lees je weer over de rol die de kerk hierin speelt.

Voor mij zijn de kruistochten iets uit een ver verleden, ver van mijn bed. Het is duidelijk dat Poetin dictatoriale trekken heeft, heel duidelijk allemaal. De kerk waar ik zelf bij hoor, heeft als missie God aanbidden, van elkaar houden en de omgeving dienen. Voor mij staat dit heel ver af van een kerk die zo verweven is met, en een iemand zoals Poetin dient. Iedereen die het daar niet mee eens is wordt gedeporteerd of gedood.
Het is daarom echt een boek dat eigenlijk iedereen zou moeten lezen. Helaas is het een behoorlijk dikke pil die niet echt heel makkelijk te lezen is. Je moet je aandacht er goed bij houden en na een paar bladzijden dwalen je gedachten toch snel af.

Omdat ik het een actueel en belangrijk boek is en ik dit boek zeker nog eens zal lezen, geef ik toch 4 sterren.