Waarheidsgetrouwe weergave van de bullshit in de jobwereld

Iedereen kent wel van die mensen die een baan hebben waarin ze niet veel wezenlijks lijken uit te voeren. David Graeber schreef in 2013 een essay over dit thema en gaf in 2018 een boek uit met vele commentaren die hij naar aanleiding van zijn essay had ontvangen. Ik had dit boek zien liggen in de bib en moest terugdenken aan de vele onzintaken die ik in de voorbije decennia heb uitgevoerd en in mijn omgeving heb zien uitvoeren. Die tot meerdere frustratie en ergernis van de collega's leidden. Maar ik laat Graeber graag zelf aan het woord. De tekst die volgt is een aaneenschakeling van zinnen die, hoewel her en der opgepikt in zijn boek, een goed overzicht geven van de inhoud.

"Stel nou", mijmert Graeber, "dat deze banen écht zinloos zijn, en dat de mensen die dit werk doen zich daarvan bewust zijn. Het lijkt wel alsof niemand openlijk durft te zeggen wat hij van dit soort dingen denkt. Veel mensen hebben het essay over onzinbanen gelezen en kennen de realiteit in onze industrie, maar zijn bang om hun baan kwijt te raken, dus praten niet openlijk over deze onderwerpen. We liegen onszelf, onze collega's en onze familieleden voor.

In de loop van de vorige eeuw is het aantal mensen dat werkzaam was in de huishouding, industrie en agrarische sector drastisch gedaald. Productiegerichte beroepen zijn grotendeels weg geautomatiseerd en in plaats daarvan is een gigantische groei van de dienstensector op gang gekomen, namelijk die van de bullshit jobs, of de onzinbanen. Toen managers probeerden om wetenschappelijke onderzoeken te bedenken naar tijd- en energiebesparende manieren om menselijke arbeid in te zetten, vergaten ze diezelfde technieken op zichzelf toe passen. Het gevolg daarvan was dat je in de tijd waarin afgeslankte organisaties op meedogenloze wijze aan de orde waren, tegelijk ook een snelle toename zag in het aantal management- en administratiefuncties in bijna alle grote bedrijven. En dat is het rare van deze zaak. Dit is precies wat in het kapitalisme en zeker in de private sector niet hoort te gebeuren. Het opmerkelijke hieraan is dat die banen voor veel mensen een droombaan lijken. Ze worden dik betaald om niets te doen. Er is nagenoeg geen toezicht. Ze staan in hoog aanzien en krijgen de kans het systeem uit te buiten. Een klein percentage vindt hun onzinbaan mogelijks leuk zoals diegenen die liever op het werk dan thuis zijn, of daarbuiten weinig sociale contacten hebben. Maar de meeste mensen raken verveeld door zinloos werk, krijgen een angststoornis of stress. Zelfs in een relatief goedaardige kantooromgeving knaagt een gebrek aan zingeving aan mensen. Het veroorzaakt misschien geen lichamelijke en geestelijke degeneratie, maar leidt op zijn minst tot gevoelens van leegte of nutteloosheid. Sommigen houden zich overeind door een ander doel te vinden, door met andere projecten aan de slag te gaan, of door te dagdromen van een betere baan. Bullshit jobs zijn niet gewoon banen die zinloos of schadelijk zijn, er is meestal ook sprake van een zekere schijn en oplichting. Veel van die werknemers in zinloze jobs zijn zich er terdege bewust van van wat ze doen. Voor dit soort werkontwijkende activiteiten heerst er soms een stilzwijgende samenzwering onder collega's, en kan er ook sprake zijn van actieve medewerking. In andere gevallen tref je het en heb je een leidinggevende die zo eerlijk en vriendelijk is om bijna expliciete grenzen aan te geven voor nietsdoen. Maar de situatie is nog droeviger. Alles wijst erop dat het totale aantal onzinbanen de laatste jaren snel toeneemt. Economieën over de hele wereld zijn in toenemende mate enorme machines geworden die nonsens produceren. Het echte probleem ligt bij het concept van een diensteneconomie of informatienetwerk, na de agrarische sector, de industriesector en de dienstensector. De meeste mensen die bij de informatiewerkers horen, hebben het idee dat als hun werk zou verdwijnen, dit weinig verschil zou maken voor de samenleving."

Er is één passage in het boek die ik hier volledig weergeef en die mij als het ware op het lijf geschreven is: Graeber merkt op dat onzinbanen een morele dwang bevatten: "Als je niet de hele tijd actief bezig bent - ongeacht waarmee - ben je een slecht persoon. Maar de keerzijde van de logica lijkt te zijn: als je activiteit x leuk vindt en als die activiteit waardevol en betekenisvol is en voor jou een intrinsieke beloning bevat, mag je niet verwachten dat je daarvoor wordt betaald; je moet de arbeid gratis weggeven, zelfs vooral als je anderen de kans geeft om te profiteren." Graeber geeft vertaalwerk als voorbeeld. "Een alinea of document van de éne taal naar de andere vertalen, is niet iets wat veel mensen voor de lol zouden doen, maar er zijn mensen die dit om een andere reden dan betaling doen (om hun taalvermogen uit te breiden bijvoorbeeld). De meeste leidinggevenden die horen dat er iets vertaald moet worden, proberen dus meteen of ze iemand kunnen vinden die dat gratis doet. Toch zijn diezelfde leidinggevenden bereid om dikke salarissen te betalen aan 'onderdirecteuren' voor creatieve ontwikkeling, en dat soort lui, die geen klap uitvoeren."

Een stelling die ik proefondervindelijk voor 200% kan onderschrijven en voor waarheid kan verklaren:). Trouwens, het ganse boek lijkt me een waarheidsgetrouwe en - jammer genoeg - schokkende weergave van de werkelijkheid in de jobwereld.