Lord Root of the Matter

We ontmoeten Geert Mak bij een boekpresentatie van zijn nieuwe boek Wisselwachter bij onze favoriete boekhandel Kooyker in Leiden. Een inspirerend interview met de schrijver die ik al volg sinds zijn ‘Toen God uit Jorwerd verdween’. Met een gesigneerd (volstrekt onleesbaar overigens) exemplaar verlaten we de boekhandel.

Wisselwachter is een lijvig boek. Bijna 600 pagina’s. Een vaal groene voorkant. Niet heel aansprekend, noch opvallend. De omvang valt meer op dan de foto op de voorkant. Het boek kent 22 Romeins genummerde hoofdstukken. Elk hoofdstuk begint met een aansprekende foto. Ook in de hoofdstukken zelf zijn hier en daar ondersteunende foto’s opgenomen. Het geeft het verhaal ook beeld. Het boek beschrijft een periode van 1886 tot 1945. Hoofdpersonen Franklin Delano Roosevelt en zijn trouwe adjudant Harry Hopkins. En het beschrijft hoe zij het Amerika van de jaren dertig van de vorige eeuw een oorlog inloodsen die als de Tweede Wereldoorlog bekend zal worden, en dat uitermate bekwaam doen.

Mak is een ervaren en zeer bekwame verhalen verteller. En door zijn verhalen vormt zich een beeld van de geschiedenis van lang geleden. Hij heeft een vlotte zeer aangename pen. Hoofdstuk na hoofdstuk werkt hij aan een intrigerend schilderij van woorden. Het is een boek om letterlijk in te verdwijnen.

Hopkins, van oorsprong een welzijnswerker, leert Roosevelt kennen als hij net president is en wordt een belangrijke steunpilaar voor de president in het managen van de economische crisis van de jaren 30. Door middel van de zogenaamde New Deal politiek, waarbij de overheid door enorme investeringen in publieke werken, mensen aan het werk helpt en ze zo behoedt voor diepe armoede wordt de crisis succesvol bestreden. En is er een relatie ontstaan tussen Roosevelt en Hopkins die een leven lang zal duren. Hopkins wordt de rechterhand en vertrouweling. Zijn scherpe geest en analyse vermogen, alsmede zijn vermogen om verschillende standpunten bij elkaar te brengen maakt dat Churchill hem de bijnaam ‘Lord Root of the Matter’ geeft.

In het verhaal heel veel parallellen met de wereld van vandaag. Een toename aan autocratische leiders die de democratie om zeep helpen en een resolute koers naar oorlog inzetten. Vragen, smeekbeden is een betere omschrijving, van Engeland om hulp van Amerika in de vorm van wapens. Symbolische steun. Weifelende isolationisten in het Amerikaanse parlement. Met de nazi’s heulende Europese leiders. Naïeve politici die feiten negeren. Het is allemaal daar. De parallellen met de wereld van vandaag zijn angstaanjagend. Het boek leest dan ook als één grote waarschuwing.

De echte geschiedenis blijkt weer eens vele malen genuanceerder en complexer dan de ‘Duitsers waren fout en de geallieerden goed’ zoals we dat geleerd hebben op school. Althans ik. Ook in Engeland en andere Europese landen waren er fascisten. Ook in Amerika bestonden individuele ambtenaren met fascistische denkbeelden die de boel frustreerden. Een voorbeeld is de Samuel Miller Breckinridge Long die jarenlang alles op alles zette om vluchtende Europeanen, met name Joden, het zo moeilijk als mogelijk, zeg maar onmogelijk, te maken te vluchten naar Amerika. Ook opvallend is dat de held Roosevelt dit gedrag accepteert en wegkijkt als nota bene zijn vrouw hem er expliciet op aanspreekt. Ook toen weifelende Amerikaanse staten, met name de zuidelijke, om een oorlog te starten.

De kern van dit boek staat wat mij betreft prima verwoord op pagina 374: ‘We gunnen onszelf zo graag het beeld van de geschiedenis als een onontkoombare stroom, als een onvermijdelijke gang van A naar D via B en C. Vergeet het maar. Ook deze geschiedenis-die tevens de onze is- wemelt het van de wissels die op het allerlaatst nog werden omgegooid, van de momenten waarop alles anders had kunnen verlopen, van de situaties die smeken om een ‘what-if’, een ‘wat-als’ analyse.’ in zijn boek regent het voorbeelden van dergelijke situaties. De titel can het boek ‘Wisselwachter ‘ is daarmee in lijn. Het zijn mensen als Hopkins die op die cruciale kruispunten net dat zetje naat links of rechts weten te geven waardoor de geschiedenis zich niet fundamenteel een andere kant op heeft bewogen. En Mak maakt aannemelijk dat dat zomaar had gekund.
Weer een bewijs dat onze vrijheid van vandaag niet zomaar een vast gegeven is, maar iets waar we verdomd zuinig op moeten zijn.

Wat ook ontnuchterend werkt zijn de verhalen van Mak hoe de verschillende kernspelers zich gedragen en hoe weinig rationeel sommige situaties tegemoet getreden worden of hoe belangrijke besluiten tot stand komen. Een paar voorbeelden: Roosevelt die als president belangrijke vergaderingen niet of nauwelijks voorbereid. Een Hopkins die in het goede van de Russen blijft geloven terwijl de praktijk laat zien dat daar weinig aanleiding voor is.

Knap aan het boek is dat een geschiedenis die op abstract niveau goed bekend is heel tastbaar gemaakt wordt. Een abstracte werkelijkheid die wordt ingevuld met dagelijkse handelingen. Ook de Tweede Wereldoorlog blijkt uiteindelijk gewoon mensenwerk. Onder het grote verhaal liggen allerlei individuele verhalen met op bijna toeval gebaseerde uitkomsten. Soms zo irrationeel dat het bij mij de vraag opriep of het eigenlijk wel echt uitmaakt wie er aan het roer staat. En of dat dan ook daadwerkelijk hét verschil maakt. Gek genoeg lijkt wat Mak probeert aan te tonen daar tegengesteld aan is. Zijn beeld is dat het juist individuele mensen zijn die op cruciale momenten het verschil te maken. De idee van de wisselwachter die expliciet de wissels omzet.

Het boek beschrijft een cruciale periode in de wereldgeschiedenis. Het is vooral de dynamiek tussen de hoofdrolspelers die het interessant maakt. De basis van het verhaal is het Witte Huis in Washington. Roosevelt en zijn fixer Hopkins, Churchill die daar regelmatig langskomt. Maar ook een Noorse prinses. De huishoudelijke Missy LeHand. De vreselijke kok Henriette Nesbitt.
Alhoewel de hele Tweede Wereldoorlog langskomt worden niet alle gebeurtenissen daarmee zonneklaar. Zo wordt ergens halverwege gesteld dat waar de Europeanen, en dan met name Engeland vooral uit waren op het herstel van hun koloniale imperia, waren de Amerikanen bezig om een nieuwe wereldorde te creëren op basis van zelfstandige landen, het liefst democratisch. Churchill zou dat dan ook ergens in 1943 geaccepteerd hebben als feit. Ook dat de Amerikanen door hun getalsmatige overwicht de invasie op Europees grondgebied gingen leiden en niet Europa. Dat komt in het boek een beetje langs als een mededeling van land- en tuinbouw. Maar hoe men daar over sprak, en of dat dan echt beleid was of zomaar een uitkomst blijft onduidelijk. Dergelijke ingrijpende constateringen of conclusies komen soms redelijk plotseling uit de lucht vallen. Het lijkt alsof Mak zich in eerste instantie meer gericht heeft op de groepsdynamiek in het Witte Huis en de onderlinge verhoudingen in plaats van op de inhoud.
Dat verandert echter radicaal met de bekende conferentie van Jalta. Daar werd Europa verdeeld door Roosevelt, Stalin en Churchill. Hopkins was er bij. Mak beschrijft het als een bijeenkomst waar Roosevelt, Churchill en Hopkins allemaal ziek worden of -zijn. Een foto van Hopkins onderschrijft dit: een magere man; vel over been. De gesprekken in Jalta worden door Mak gedetailleerd weergegeven. Ook de reacties en gevoelens van de verschillende spelers. Roosevelt heeft zich nauwelijks voorbereid. Stukken heeft hij niet of nauwelijks gelezen. Churchill is niet in staat de Russische invloed te minimaliseren. Het fundament van de Koude Oorlog is geboren. Ook hier weer stuitend hoe oude zieke mannen besluiten nemen zonder echt over de details en consequenties nagedacht te hebben. Met name Roosevelt komt in dit boek over als iemand die niet altijd de juiste dynamiek begrijpt. Het is dat hij Hopkins naast zich heeft. Maar ook die weet het eigenlijk niet altijd.
Jalta wordt een success. Op de terugweg is Hopkins erg ziek en wil niet met Roosevelt op een oorlogsschip terug naar Amerika reizen. Zeer tegen de zin van Roosevelt in, die zijn speech voor het Congres samen met Hopkins wil voorbereiden. Hopkins stapt toch van boord: ‘De twee oude vrienden zouden elkaar nooit meer terugzien. Het was 18 februari 1945.’ Roosevelt overlijdt op 12 april. Zijn vrouw Eleanor komt er achter dat zijn maîtresse Lucy Mercer bij hem was, en dat die twee een jarenlange verhouding hadden. Hun dochter Anna wist dat ook. Iedereen wist het. Eleanor niet.
De opvolger van Roosevelt, Henri Truman, gooit twee atoombommen op Japan en de oorlog is afgelopen. We zijn dan 60-70 miljoen doden verder.
Hopkins overlijdt op 39 januari 1946; vijfenvijftig jaar.

Het boek begint met een verhaal over de achtergronden van de hoofdrolspelers van het verhaal. Er blijken meerdere relaties te zijn met Nederland. Zo blijkt de familie Roosevelt af te stammen van een Zeeuwse boer die in 1640 naar Amerika emigreerde: Claes Maarten van Rosenvelt. Dan is er nóg een link met Nederland. Roosevelt stamt, aan moederskant, af van een familie die, volgens Mak met het schip de Mayflower in 1620 vanuit Leiden naar Amerika vertrok: Philippe de la Noye. Later wordt dat verbasterd tot ‘Delano’. Dat stuk van het verhaal klopt echter niet. Philippe de la Noye was niet aan boord van de Mayflower. De namen van die eerste lichting pioniers, Pilgrim fathers genoemd, staan in Leiden in een gevelsteen gemetseld. De la Noye staat daar niet tussen. Hij zat op een later schip de Fortune wat in 1621 vertrok.