Een bedwelmend boek

Hoe kwam ik daar toch bij? Ik dacht altijd dat Proust en Joyce één pot nat waren. Twee overgewaardeerde schrijvers uit een grijs verleden, nou ja, grijs, begin 20ste eeuw. Zeker, beiden gerekend tot de groten van die eeuw. Zeker, tijdgenoten. Zeker, beiden schreven sterk autobiografisch. Maar daar houden de overeenkomsten ook wel zo ongeveer op. Vond ik Proust maar een neuzelaar, Joyce is wat mij betreft een groot kunstenaar alhoewel ik betwijfel of ik dat in deze recensie goed kan toelichten. Maar goed, toch maar eens proberen.

Joyce voltooide een eerste versie van dit boek in 1904. Hij was toen 22. Tien jaar later had hij het boek helemaal omgegooid en uitgebreid tot het voor mij liggende eindresultaat.
Hij beschrijft zijn leven tot ongeveer z'n 20ste en slaagt erin om het taalgebruik aan te passen aan de leeftijd die hij op dat moment beschreef. Dat levert een mooie ontwikkeling op van kinderlijk woordgebruik tot de gesofistificeerde ( dit woord schijnt niet te bestaan, maar nu dus wel) taal van de belezen student.
Knap, maar voor mij van minder belang. Oneindig veel interessanter vind ik zijn vertelstijl, zijn grootse zelfreflectie en zijn niets verbloemende eerlijkheid waarmee hij menig heilig huisje van zijn tijd omver wierp.
Mede door het laatste werd zijn boek een soort bestseller: het was taboedoorbrekend.

Zo schrijft hij heel kritisch over zijn ouders en huldigt daarmee niet het standpunt van eer uw vader en uw moeder. Al op jonge leeftijd begint hij een afstandelijke houding aan te nemen tegenover alles wat men voor lief nam, een houding die mij zeer aanspreekt en die ik herken.
Nog veel duidelijker komt zijn rebelse aard naar voren als hij zijn worstelingen met het katholieke geloof, de katholieke kerk en meer algemeen, het geloof in god en de bijbel beschrijft. In het streng katholieke Ierland was dat een gotspe.
Meeslepend en ontroerend zijn de passages waarin de schrijver vertelt over zijn zonden en de schuldgevoelens die deze veroorzaken. Vooral ten overstaan van zijn ontluikende seksualiteit is Joyce zeer kritisch, veroordelend, schaamtevol. Hij gaat te biecht maar staat daar erg ambivalent tegenover. Toch overweegt hij ter boetedoening om priester te worden maar na een aantal dagen vol preken en lessen van geestelijken waarin hem de absurditeit van dat hele wereldje duidelijk wordt, keert hij zich rigoureus af van het geloof alhoewel dat hele wereldje, waarmee heel de samenleving is doordrenkt, zich onvermijdelijk keer op keer weer doet gelden. Zoals een puber betaamt: toenadering, verwijdering, zwart, wit....

Fraai beschreven is ook zijn omgang met klasgenoten, medescholieren en medestudenten. Beschrijvingen van ruzies, geroddel over leraren, discussies over lesstof en oefeningen in het verwoorden van standpunten over politiek, natuurlijk, geloof en de kerk, alles komt voorbij en hoewel uiteraard zeer gedateerd is het allemaal van alle tijden. Dat maakt het tevens tijdloos. Inclusief de gesprekken over meisjes, het spiegelen van het zelfbeeld aan leeftijdgenoten en de daarbij behorende onvermijdelijke minderwaardigheidsgevoelens dan wel spot over anderen. Zoals ik al zei, werkelijk alles komt voorbij.

Ik las de 8ste druk uit 2009 in de vertaling van Gerardine Franken en Leo Knuth. Beiden hebben een fantastische prestatie geleverd: ze wilden zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst blijven wat natuurlijk geen sinecure is want in 100 jaar verandert taal voortdurend. Ze geven veel achtergrondinformatie over de geschiedenis van Ierland, een beknopt levensverhaal van Joyce en veel noten achterin het boek om ervoor te zorgen dat de lezer zoveel mogelijk begrijpen kan van de vaak raadselachtige passages in het boek. Ze hebben zelfs twee plattegronden van Dublin bijgevoegd zodat de lezer zelfs de gangen van de jonge James door zijn stad kan volgen.

Het lezen van dit boek was voor mij een zeer onverwachte maar schitterende leeservaring. Bedwelmend, betoverend!