Lezersrecensie
Bertolt Brechts Gesprekken tussen vluchtelingen blijft akelig actueel
Van Bertolt Brecht (1898-1956), bekend als toneelschrijver en politiek geëngageerd denker, is nu voor het eerst in Nederlandse vertaling Gesprekken tussen vluchtelingen verschenen; vertaald door Elbert Besaris. Het werk werd nooit voltooid, maar in 1956 postuum uitgegeven. Wat meteen opvalt is de opmerkelijke actualiteit: oorlog, migratie, macht, discriminatie en morele keuzes zijn thema’s die vandaag opnieuw actueel zijn.
Brecht verliet Berlijn op 28 februari 1933, één dag na de brand in de Reichstag, samen met familie en vrienden. Hun vlucht bracht hen via Denemarken en Zweden naar Helsinki. Daar begon Brecht aan deze reeks dialogen die een oefening in kritisch denken onder extreme omstandigheden.
Dialoog als instrument van reflectie
Gesprekken tussen vluchtelingen is geen conventionele roman. Centraal staat de dialectiek: het systematisch onderzoeken van tegenstellingen. Hoop versus wanhoop, macht versus machteloosheid, ethiek versus overleven.
Elke dialoog nodigt de lezer uit tot reflectie: welke keuzes maken mensen onder extreme omstandigheden? Welke rol speelt de samenleving in hun lot? Brecht betrekt zijn publiek actief in het morele debat. Denken als overlevingskunst zou je het kunnen noemen.
Een café in het niemandsland
De setting is eenvoudig: twee mannen ontmoeten elkaar in een stationsrestauratie in Finland, op de vlucht voor het nationaalsocialisme. Dat treinstation is een prachtige metafoor voor mensen die op de vlucht zijn. Ziffel, een natuurkundige uit een gegoede familie, vertegenwoordigt de bourgeoisie (net als Brecht!), Kalle, een man van de werkende klasse, biedt een ander perspectief. Ze drinken, roken en praten, en vertrekken na elk gesprek “ieder naar zijn eigen plek.” Misschien is het wel zo dat Brecht in dit werk in gesprek is met zichzelf.
De filosofische gesprekken – luchtig en scherp, soms droogkomisch, soms bitter – behandelen politiek, moraal, macht en menselijkheid. In negentien dialogen bespreken ze alles: paspoorten, opvoeding, democratie, pornografie, rassenleer, Hitler en zelfs bedwantsen. In feite zijn het oefeningen in kritisch denken in een tijd waarin nadenken gevaarlijk werd.
Spiegel van een Europa in crisis
Hun bespiegelingen vormen een spiegel van Europa. Kalle zegt: “Een paspoort is het nobelste deel van een mens,” waarmee hij de absurditeit van bureaucratie blootlegt. Brecht toont hoe registratie belangrijker lijkt dan het verhaal van de mens erachter. “Eigenlijk is een mens niets meer dan een pashouder. Hij krijgt een paspoort in zijn borstzak gestopt zoals je aandelen in de kluis stopt, die zelf welbeschouwd geen waarde heeft, maar waardevolle voorwerpen bevat.”
De mens in de machine van de macht
Brecht onderzoekt hoe een mens zichzelf kan blijven. De vluchteling is niet alleen slachtoffer van oorlog, maar ook van maatschappelijke structuren die ongelijkheid en geweld voortbrengen. Zijn personages spreken met ernstige ironie over Europa’s obsessie met orde. Ziffel prijst de discipline van de nazi’s terwijl hij hun systeem als absurd doorziet: zelfs marteling moet genummerd worden. Orde wordt een dwangneurose, geen deugd.
Kalle herinnert zich een leraar die zijn leerlingen sloeg omdat er één stoel te weinig was. “Het was een goede les: dat je geen pech mag hebben.” Achter deze anekdote schuilt het inzicht dat autoriteit gehoorzaamheid kweekt, geen moraal. De school wordt een metafoor voor de staat; overleven betekent vleien, verlinken, aanpassen.
Taal: sober maar indringend
Brecht schrijft sober. De lezer voelt de spanning bij de mensen die gedwongen worden te vluchten. De dialogen zijn zorgvuldig opgebouwd en volgen een ritme dat bijna theaterachtig aanvoelt, wat niet verwonderlijk is gezien Brechts achtergrond als toneelschrijver. De gesprekken ontsporen soms in groteske vergelijkingen: de Führer die zijn volk verslijt, pornografie die deugdzaam wordt zodra ze kunst heet.
Sterke mannen, zwakke volken
In latere hoofdstukken keren Ziffel en Kalle zich tegen de “sterke mannen” die Europa regeren. Hitler – aangeduid als Hoeheetienou – is exemplarisch, maar Brechts kritiek gaat verder: een samenleving die haar lot uit handen geeft, creëert haar eigen ondergang. Ziffel zegt: “We hebben ons hele bestaan in handen van de economie gelegd. Om die te begrijpen zijn übermenschen nodig.”
Maar vluchtelingen zijn geen passieve slachtoffers zijn. Hun denken is hun enige bezit, hun vrijheid. Denken wordt overleven
Europa als moreel toneel
Brecht laat zijn personages door Europa reizen. Zwitserland staat voor hypocrisie (een land dat beroemd is om vrijheid, “maar dan alleen voor toeristen”). Frankrijk is het land van patriottisme zonder keuzevrijheid: “Het is als moeten houden van degene met wie je trouwt, niet trouwen met degene van wie je houdt.” Denemarken belichaamt humor, Zweden naastenliefde, Duitsland de pedagogiek van de knoet. Zo ontstaat een atlas van Europese hypocrisie, waarin iedere deugd een schaduw heeft. Moraal past zich aan macht aan.
Tegen de stroom in
Ziffels memo’s komen niet verder dan losse woorden – Brechts metafoor voor een tijd waarin betekenis uiteenviel. Kalle herinnert hoe armoede deugden aanleerde: vlijt, gehoorzaamheid, dankbaarheid. Ziffel merkt bitter op: “Zelfs onze deugden worden ons afgetroggeld.” Brecht schrijft als het ware een diagnose op: de moderne mens wordt gevormd en vernietigd door systemen. Dialectiek is de ontsnapping: denken tegen de stroom in, tot er iets nieuws ontstaat.
Een spiegel voor vandaag
Gesprekken tussen vluchtelingen is actueel. Wereldwijd worden samenlevingen opnieuw geconfronteerd met vluchtelingenstromen, oorlog en sociale spanningen. Brechts dialogen onthullen universele dilemma’s over discriminatie, solidariteit en morele verantwoordelijkheid. Voor wie zich ervoor openstelt, biedt Brecht inzicht in menselijke veerkracht, kritische reflectie en sociale betrokkenheid – thema’s die in 2025, bij conflicten nog steeds onmisbaar zijn.
—
Voor het eerst gepubliceerd op de Boekenkrant.com
Leesadvies voor jongeren
Wil je begrijpen wat vluchtelingen meemaken en hoe keuzes in extreme situaties werken? Brechts Gesprekken tussen vluchtelingen is scherp, actueel en vol dialogen die je aan het denken zetten. Lees het en zie de wereld door andere ogen.
Brecht verliet Berlijn op 28 februari 1933, één dag na de brand in de Reichstag, samen met familie en vrienden. Hun vlucht bracht hen via Denemarken en Zweden naar Helsinki. Daar begon Brecht aan deze reeks dialogen die een oefening in kritisch denken onder extreme omstandigheden.
Dialoog als instrument van reflectie
Gesprekken tussen vluchtelingen is geen conventionele roman. Centraal staat de dialectiek: het systematisch onderzoeken van tegenstellingen. Hoop versus wanhoop, macht versus machteloosheid, ethiek versus overleven.
Elke dialoog nodigt de lezer uit tot reflectie: welke keuzes maken mensen onder extreme omstandigheden? Welke rol speelt de samenleving in hun lot? Brecht betrekt zijn publiek actief in het morele debat. Denken als overlevingskunst zou je het kunnen noemen.
Een café in het niemandsland
De setting is eenvoudig: twee mannen ontmoeten elkaar in een stationsrestauratie in Finland, op de vlucht voor het nationaalsocialisme. Dat treinstation is een prachtige metafoor voor mensen die op de vlucht zijn. Ziffel, een natuurkundige uit een gegoede familie, vertegenwoordigt de bourgeoisie (net als Brecht!), Kalle, een man van de werkende klasse, biedt een ander perspectief. Ze drinken, roken en praten, en vertrekken na elk gesprek “ieder naar zijn eigen plek.” Misschien is het wel zo dat Brecht in dit werk in gesprek is met zichzelf.
De filosofische gesprekken – luchtig en scherp, soms droogkomisch, soms bitter – behandelen politiek, moraal, macht en menselijkheid. In negentien dialogen bespreken ze alles: paspoorten, opvoeding, democratie, pornografie, rassenleer, Hitler en zelfs bedwantsen. In feite zijn het oefeningen in kritisch denken in een tijd waarin nadenken gevaarlijk werd.
Spiegel van een Europa in crisis
Hun bespiegelingen vormen een spiegel van Europa. Kalle zegt: “Een paspoort is het nobelste deel van een mens,” waarmee hij de absurditeit van bureaucratie blootlegt. Brecht toont hoe registratie belangrijker lijkt dan het verhaal van de mens erachter. “Eigenlijk is een mens niets meer dan een pashouder. Hij krijgt een paspoort in zijn borstzak gestopt zoals je aandelen in de kluis stopt, die zelf welbeschouwd geen waarde heeft, maar waardevolle voorwerpen bevat.”
De mens in de machine van de macht
Brecht onderzoekt hoe een mens zichzelf kan blijven. De vluchteling is niet alleen slachtoffer van oorlog, maar ook van maatschappelijke structuren die ongelijkheid en geweld voortbrengen. Zijn personages spreken met ernstige ironie over Europa’s obsessie met orde. Ziffel prijst de discipline van de nazi’s terwijl hij hun systeem als absurd doorziet: zelfs marteling moet genummerd worden. Orde wordt een dwangneurose, geen deugd.
Kalle herinnert zich een leraar die zijn leerlingen sloeg omdat er één stoel te weinig was. “Het was een goede les: dat je geen pech mag hebben.” Achter deze anekdote schuilt het inzicht dat autoriteit gehoorzaamheid kweekt, geen moraal. De school wordt een metafoor voor de staat; overleven betekent vleien, verlinken, aanpassen.
Taal: sober maar indringend
Brecht schrijft sober. De lezer voelt de spanning bij de mensen die gedwongen worden te vluchten. De dialogen zijn zorgvuldig opgebouwd en volgen een ritme dat bijna theaterachtig aanvoelt, wat niet verwonderlijk is gezien Brechts achtergrond als toneelschrijver. De gesprekken ontsporen soms in groteske vergelijkingen: de Führer die zijn volk verslijt, pornografie die deugdzaam wordt zodra ze kunst heet.
Sterke mannen, zwakke volken
In latere hoofdstukken keren Ziffel en Kalle zich tegen de “sterke mannen” die Europa regeren. Hitler – aangeduid als Hoeheetienou – is exemplarisch, maar Brechts kritiek gaat verder: een samenleving die haar lot uit handen geeft, creëert haar eigen ondergang. Ziffel zegt: “We hebben ons hele bestaan in handen van de economie gelegd. Om die te begrijpen zijn übermenschen nodig.”
Maar vluchtelingen zijn geen passieve slachtoffers zijn. Hun denken is hun enige bezit, hun vrijheid. Denken wordt overleven
Europa als moreel toneel
Brecht laat zijn personages door Europa reizen. Zwitserland staat voor hypocrisie (een land dat beroemd is om vrijheid, “maar dan alleen voor toeristen”). Frankrijk is het land van patriottisme zonder keuzevrijheid: “Het is als moeten houden van degene met wie je trouwt, niet trouwen met degene van wie je houdt.” Denemarken belichaamt humor, Zweden naastenliefde, Duitsland de pedagogiek van de knoet. Zo ontstaat een atlas van Europese hypocrisie, waarin iedere deugd een schaduw heeft. Moraal past zich aan macht aan.
Tegen de stroom in
Ziffels memo’s komen niet verder dan losse woorden – Brechts metafoor voor een tijd waarin betekenis uiteenviel. Kalle herinnert hoe armoede deugden aanleerde: vlijt, gehoorzaamheid, dankbaarheid. Ziffel merkt bitter op: “Zelfs onze deugden worden ons afgetroggeld.” Brecht schrijft als het ware een diagnose op: de moderne mens wordt gevormd en vernietigd door systemen. Dialectiek is de ontsnapping: denken tegen de stroom in, tot er iets nieuws ontstaat.
Een spiegel voor vandaag
Gesprekken tussen vluchtelingen is actueel. Wereldwijd worden samenlevingen opnieuw geconfronteerd met vluchtelingenstromen, oorlog en sociale spanningen. Brechts dialogen onthullen universele dilemma’s over discriminatie, solidariteit en morele verantwoordelijkheid. Voor wie zich ervoor openstelt, biedt Brecht inzicht in menselijke veerkracht, kritische reflectie en sociale betrokkenheid – thema’s die in 2025, bij conflicten nog steeds onmisbaar zijn.
—
Voor het eerst gepubliceerd op de Boekenkrant.com
Leesadvies voor jongeren
Wil je begrijpen wat vluchtelingen meemaken en hoe keuzes in extreme situaties werken? Brechts Gesprekken tussen vluchtelingen is scherp, actueel en vol dialogen die je aan het denken zetten. Lees het en zie de wereld door andere ogen.
1
Reageer op deze recensie
Meer recensies van Jan Stoel
Gesponsord
Dé grote hit uit Frankrijk en de start van een serie met een duale tijdlijn. Schrijf je nu in voor de Hebban Leesclub.
