Verborgen verbindingen tussen hout, familie en oorlog

Zwaluwstaartenis na Drift (2015), de tweede roman van Ellen Van Pelt. Daarnaast is ze vooral bekend vanwege Deze wereld is geen ergernis waard (2020), haar biografie van auteur Roger Van de Velde (1925-1970).

In Zwaluwstaarten ontrafelt ze de stilte, het zwijgen in haar eigen familie over wat er met haar overgrootvader Leopold Van Pelt (1884-1953) tijdens de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Het begint allemaal in het flatje waar haar grootvader Emiel zijn laatste jaren doorbrengt. Ellen bezoekt hem: “Alzheimer deed op kousenvoeten zijn intrede.” “Er knabbelen muizen aan mijn geheugen,” zegt Emiel. Hij snapt maar niet dat Ellen psychologie is gaan studeren, terwijl Meubelfabriek Van Pelt (een fabriek die op een gegeven moment de grootste van Europa was en onder leiding van Leopold en zijn vijf zonen stond) leiding nodig had.

Collaboratie
Twee gebeurtenissen zetten Ellen aan het denken: het plotselinge, summiere verhaal van haar grootvader over Leopold’s collaboratie, en het in 2020 verschenen boek van Jan Van Pelt over de meubelfabriek, waarin een korte alinea oplichtte over de oorlogsjaren. “Als een ekster wilde ik dat juweel hebben: de meubelfabriek tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze geschiedenis klopte op mijn deur en ik kon niet anders dan opendoen.” Toch waren haar familieleden niet enthousiast om dit verleden te onderzoeken. Er werken immers nog altijd Van Pelten in de meubelindustrie . “De meubelgeschiedenis is ook de mijne,” schrijft Ellen.

Een roman als een meubelstuk
Zwaluwstaarten is als een meubelstuk opgebouwd: met precisie, geduld en oog voor verborgen structuren. De roman ontvouwt zich als een gelaagd verhaal over schuld, zwijgen en verbondenheid. “Waar geheimen zijn, is schaamte,” zo stelt de auteur. Ze onderzoekt wat het betekent om als achterkleinkind te leven met de nasleep van een oorlog die nooit echt voorbij lijkt.

In 1946 zit Leopold Van Pelt gevangen in Antwerpen, samen met andere mannen die werden veroordeeld voor collaboratie met de Duitsers. Leopold gelooft dat zijn situatie anders is: hij had geen keus. De fabriek was zijn leven, en hij moest zorgen dat zijn werknemers brood op de plank hadden, ook al betekende dat meubels voor de Wehrmacht maken. “Ik weet wat het is als er geen brood meer op de plank komt,” zegt hij. In de Eerste Wereldoorlog weigerde hij nog voor de Duitsers te werken, maar nu koos hij een ander pad om te overleven.

Grootvaders trots: het ambacht van de zwaluwstaart
Emiel, de grootvader, was trots op zijn vakmanschap. Hij bekeek elk meubelstuk met aandacht voor de houtsoort, de fijnste verbindingen en de duurzaamheid van het werk. Zijn grootste trots was het maken van zwaluwstaarten: een klassieke houtverbinding die twee stukken hout onzichtbaar en stevig aan elkaar hecht, zonder spijkers of schroeven. Dit ambachtelijke detail wordt in de roman een krachtige metafoor voor herinnering, familiebanden en de precieze balans tussen wat zichtbaar is en wat verborgen blijft.

Ook hoofdstuktitels zijn betekenisvol gekozen en velen verwijzen naar het ambacht van meubelmaker: Elzenhout, Hardhout, Houtkrullen, Spinthout, Droogoven, Haken en vijzen… Ze klinken soms als de bewerking van hout én van herinnering. Het hout wordt zo een metafoor voor het geheugen: het slaat alles op, maar toont het pas als je goed kijkt .

Twee stemmen, één verhaal
De roman heeft twee perspectieven: Leopold, die reflectief vertelt vanuit zijn cel, en Ellen, die in het heden zoekt naar de waarheid achter het familieverhaal. Leopold rechtvaardigt zijn keuzes als noodzakelijk om economisch te overleven, niet als ideoloog. Zijn stem draagt spijt, maar ook zelfrechtvaardiging.

Ellen, schrijfster en achterkleindochter, speurt in dossiers en archieven, en praat met familieleden die liever zwijgen. Ze maakt geen strikte reconstructie, maar creëert een roman die voelt, onderzoekt en tast. De geschiedenis klinkt na in familiedynamiek, in schaamte en onuitgesproken loyaliteiten.

Fictie als tastbare waarheid
Van Pelt koos bewust voor fictie, niet om de waarheid te verhullen, maar om haar voelbaar te maken. Door de romanvorm kan ze zich inleven in Leopold, zijn motieven en eenzaamheid. Ze wil hem begrijpen zonder hem goed te praten. Fictie maakt het morele grijze gebied tastbaar, iets wat non-fictie vaak wegschrijft in feiten en vonnissen.
De korte hoofdstukken zijn sober en zuinig van taal, als zorgvuldig geschuurd hout. Ambachtelijke beelden van houtbewerking worden emotionele en morele spiegels. Elk hoofdstuk verbindt verleden en heden, weten en voelen.

Het schrijfproces als houtbewerking
Ellen begon met vragen, niet met antwoorden. Ze schreef zoals haar voorouders meubels maakten: laag voor laag, met zorg en afweging. Wat laat je zien? Wat verzink je? Ze luisterde ook naar het onuitgesproken – van familie en personages. De roman werd zo een vorm van herinneringsambacht: geen monument, maar een subtiele verbinding tussen generaties.

Van meubels naar metaforen
De geur van hout, het ritme van schuren en passen vormen een taal waarmee Leopold zijn gevoelens uitdrukt. Ellen zoekt naar de juiste verbinding tussen verleden en heden. De zwaluwstaart staat symbool voor die precieze pasvorm: alles moet kloppen, anders valt het uit elkaar.

Schuld in schaduwprofiel
Zwaluwstaarten stelt fundamentele vragen: hoe fout is iemand die zwijgt en toekijkt? Hoe werkt schuld en schaamte door in generaties die zelf niets misdeden? Van Pelt oordeelt niet over Leopold, maar toont zijn menselijkheid en tekortkomingen. Ze laat zien wat zwijgen doet met de volgende generaties: niet vanuit een plicht om te herinneren, maar uit de noodzaak te begrijpen wat ze meedragen.

Deze roman maakt stil. Door haar sobere stijl, verfijnde opbouw en het verweven van persoonlijke en historische lijnen ontstaat een literair geheel dat schuurt en hecht. Zwaluwstaarten is een spiegel, een erfstuk, een schrijnwerk van herinnering. Net als de zwaluwstaartverbinding grijpt het verhaal in elkaar zonder zichtbare spijkers, maar met blijvende samenhang.

—

Voor het eerst gepubliceerd op Boekenkrant.com

Leesadvies voor jongeren
'Zwaluwstaarten' van Van Pelt is een boeiende roman die je meeneemt naar het leven van Leopold Van Pelt, meubelmaker. Het boek verkent thema's als familie, schuld, en herinneringen, en gebruikt houtbewerking als prachtige metafoor. Perfect voor lezers die houden van diepgang en emotie.