Fraaie verhalen over de onuitputtelijke bekoringen van het leven

Een tijdje geleden werd Konstantin Paustovski's beroemde zesdelige autobiografie "Het verhaal van een leven" opnieuw uitgegeven, in een herziene geannoteerde vertaling die ook nog eens verrijkt is met stukken die de Russische censuur niet hadden doorstaan. Ik was al jaren nieuwsgierig naar deze memoires, en de vakantie leek mij een mooi moment om er eens wat van te proeven. Dat was een mooie gedachte, want na een paar bladzijden was ik volkomen verslaafd, en kon ik alleen afkicken door alle zes delen achter elkaar te "bingen". Dus dat deed ik, met de gretigheid en het koortsachtige tempo van een kettingroker.

Paustovski leefde van 1892 tot 1968, en "Het verhaal van een leven" speelt vanaf ongeveer 1900 tot de vroege jaren dertig. Een periode waarin ongelofelijk veel veranderde op ongehoord spectaculaire en disruptieve wijze. Zeker in Rusland. Bovendien leefde Paustovski een opmerkelijk avontuurlijk leven, vol van onrust en omzwervingen en zoektochten naar het onmogelijke. En daarover weet hij geweldig te vertellen, niet in een "gewone" autobiografie die zijn avontuurlijke leven analyseert en duidt, maar in een stroom van verhalen en anekdotes en treffende beelden waarin Paustovski de geuren, kleuren, sferen en klanken van dit leven oproept. En ook de onvoorspelbare beweeglijkheid ervan. Paustovski is een verteller, geen analyticus of filosoof; hij denkt in associaties en beelden en impressies, niet in psychologische of historische verklaringen. En juist dat geeft zijn zesdelige boek een enorme vaart en een meeslepend vuur. Bij hem geen uitputtende uitleg over wat hij van Lenin vond en waarom. Maar wel een anekdotisch verhaal over hoe hij naar een redevoering van Lenin luistert zonder hem te verstaan, de hand op zijn schouder voelt van een hem onbekende mede- luisteraar, en hoe hij met die mede- luisteraar in gesprek raakt over de foto van diens beeldschone, maar helaas gestorven bruid. En juist DAT voorval in DAT bonte en buitenissige decor maakt op Paustovski een overweldigende indruk. Even overweldigend als later de werkelijk adembenemende treinreis waarbij Paustovski steeds samen met zijn mede- reizigers de trein moet stoppen om hekjes en spoorweghuisjes te slopen om de stoomlocomotief aan de gang te houden. Als dat mislukt volgt onvermijdelijke vriesdood. Bovendien zijn Paustovski en zijn medereizigers maar millimeters verwijderd van de dood door de kogels van een eveneens per trein reizende legendarische gangsterbende.....

Kortom, "Het verhaal van een leven" is vol van goed verteld spektakel en avontuur. En ook vol van meeslepend opgeschreven ontberingen, verschrikkingen en dood. Maar het is vooral vol van bekoringen. Paustovski zegt het meerdere malen, en al in de inleiding van de hele cyclus: met "Het verhaal van het leven" wil hij de lezer vooral het gevoel geven dat het leven doordesemd is van bekoringen en schoonheid. Ondanks alle ontberingen en leed. Dat gevoel roept Paustovski heel pregnant op, door de werkelijk ongelofelijk rijke zintuiglijkheid van zijn zeer vele beschrijvingen van totaal verschillende personen, landschappen, steden en regio's. Een voorbeeld: "De lucht in de tuin was koud als glas, en als op glas zag je de transparante schaduwen van de bomen. De naar water geurende ochtend vervulde heel de ruimte rondom het huis. De uitademing van de bladeren en van de schors van de bomen, van de sneeuw van de bergen, van de beekjes die langs de toppen langs steile rotswanden omlaagvielen en van munt en van wijn, het leek mij allemaal in die geur besloten te liggen. Dat alles vloeide samen in één enkele kruidige en prikkelende geur. Het was de adem van de subtropische ochtend aan zee. De geluiden, de ochtend met zijn frisse vochtigheid, de hoge kwinkslagen van de vogels, de wiegende natte takken, de lucht die uit de hemel gulpte en de geuren, ze voelden ontegenzeggelijk aan als geluk, maar wel een langzaam, rustig en betrouwbaar geluk". Extra intrigerend is dat Paustovski zijn memoires opschreef in de jaren vijftig en zestig: we zien hier dus hoe de oudere Paustovski zich scenes uit het leven van de jonge Paustovski herinnert, en hoe hij alle geuren en kleuren en klanken ervan in alle frisheid weer opnieuw oproept. Alsof juist die zintuiglijkheid voor hem het meest essentieel is, zowel in de beleving van toen als in de herinnering. Alsof hij niet alleen een algemeen beeld wil geven van wie hij ooit was en wat hij ooit heeft meegemaakt, maar juist ook elk zintuiglijk detail van het bonte decor van zijn geleefde leven. Want precies in die niet in algemeenheden te vatten details schuilt voor Paustovski de onuitputtelijke bekoring van het leven. En daarom laat hij ons steeds die details in al hun rijkdom proeven, zien, horen en ruiken.

Vooral die zintuiglijkheid en die rijkdom van details maakten mij verslaafd aan Paustovski's proza. Mede daardoor slaagt hij er in om tientallen verschillende bonte personages kernachtig neer te zetten in goed gekozen sfeerbeelden en anekdotes. Ook de rijkdom en bonte veelvormigheid van Paustovski's eigen leven glanst volop, door de kracht van de sfeerbeelden en de verhalen. Voor mij werkt dat beter dan diverse meer psychologiserende memoires die ik gelezen heb. En ook beter dan een strak gecomponeerde autobiografie. Want Paustovski's verhalen dartelen alle kanten op, zijn daardoor beweeglijk en onvoorspelbaar, en doen daarmee volop recht aan zijn zwervende leven en de rijke verscheidenheid van al zijn indrukken.

Bovendien offreert hij ons behoorlijk wat schitterende portretten van bekende en onbekende Russische schrijvers die hij gekend heeft. Met name zijn impressies van Babel, Boelgakov, Platonov en Ilf vond ik echt adembenemend: ik ben fan van deze schrijvers, en door Paustovski's trefzekere impressies weet ik nu nog beter waarom. Ook in die impressies wordt niks geanalyseerd of geduid: we krijgen alleen verhalen en associatieve details over de betreffende schrijver en zijn decor. En die zijn op de een of andere manier helemaal raak. Paustovski maakt daarmee tevens meeslepend voelbaar hoe Babel, Platonov, Boelgakov, Ilf en ook vele andere schrijvers obsessief zochten naar manieren om de bekoringen van het leven extra intens te ervaren door hun schrijfkunst. Dus ook de vele schrijversportretten in Paustovski's memoires gaan nadrukkelijk over de bekoringen van het leven en de ervaring daarvan. Op een manier die mij heel vrolijk maakte.

Ik heb overigens niet bij elke bladzij gejubeld. Soms is Paustovski naar mijn smaak te sentimenteel, sommige van zijn passages over de "grootsheid" van het Russische volk vond ik te bombastisch. In enkele gecensureerde stukken is hij dan wel weer expliciet kritisch op Stalin en op de vervolging van veel Russen, ook van Babel en Platonov. Maar meestal zwijgt hij daarover, en sommige critici vinden dat Paustovski - die zijn memoires schreef in de periode dat ook in Rusland afstand van Stalin nam- zich vaker en explicieter kritisch en meer dissident had mogen uitspreken. Dat vind ik moeilijk te beoordelen. Het lijkt mij dat Paustovski al aardig wat risico nam met de dingen die hij wél heeft opgeschreven. Ik sluit bovendien niet uit dat hij bewust ervoor koos om bekoringen voorop te zetten en niet de verdrukking daarvan. Wellicht koos Paustovski bewust voor een uitgebreid verhaal over de genialiteit van Babel en van Platonov, en de bekoringen van hun werk, zonder dit te willen overstemmen met al te veel aandacht voor hun vervolging en vervolgers. Aan de andere kant weet ik nu ook niet zeker of ik iets zit goed te praten dat niet goed te praten valt.

Maar ondanks dit soort aarzelingen heb ik dus flink genoten van Paustovski's memoires. Ideale vakantieliteratuur, want hij laat je meereizen langs allerlei exotische oorden die je dan meteen proeft, voelt, hoort en ruikt. En bovendien inspireert hij zijn lezers om ook de geuren, klanken en kleuren van hun eigen herinneringen zo intens mogelijk te koesteren. Vooral daardoor maakten deze memoires mij behoorlijk opgetogen.