Leegte, lichtheid, weemoed en gemis

Meteen nadat ik het heruitgegeven "Kleine Bijou" gelezen en bejubeld had dook ik in "Om niet te verdwalen", de nieuwste van Modiano. En weer heb ik snikkend en juichend genoten. Wat weer een geweldig verstild opgeschreven weemoed en droefgeestigheid, wat weer een geniaal opgeschreven melancholisch gemis. Zoals in alle Modiano- boeken dwalen de personages totaal ontheemd rond in een hier en nu dat hen vreemd is, en worden zij bespookt door een verleden dat alleen uit droom en mistige flarden bestaat, uit ongrijpbare brokstukken waarin zij vergeefs vastheid en betekenis zoeken. Hun herinneringen zijn doordesemd van vergetelheid, verdringing en lacunes, en stelt de personages daardoor voor onoplosbare raadsels en vraagstukken die juist vanwege hun onoplosbaarheid maar blijven doormalen in hun hoofd.

Hoofdpersoon is de oudere schrijver Jean Daragane, die door twee onduidelijke en mogelijk louche figuren wordt bevraagd over een oud aantekeningenboekje dat Daragane was kwijtgeraakt. Door die vragen, door bepaalde aantekeningen in dat boekje, door bepaalde dossiers die de twee onduidelijke en mogelijk louche figuren hadden aangelegd, begint Daragane zich weer allerlei cryptische brokstukken verleden te herinneren en wordt hij opnieuw door hun ongrijpbare karakter gekweld. Wat in hem opkomt is een werkelijk ongehoord mooi beschreven gelaagdheid van in elkaar grijpende geschiedenissen en scènes, waarbij het ene tafereel in het andere resoneert. Maar niet voor niets wordt gezegd "De herinneringen aan je kindertijd bestaan vaak uit nietige details die zijn omringd door een leegte". Want hij herinnert zich veel details, maar begrijpt ze geen van alle omdat hij ze toen ook al niet begreep. Bovendien moet hij ook veel details zijn vergeten: "Uiteindelijk vergeten we alle details van ons leven die ons hinderen of die te pijnlijk zijn. Je hoeft je alleen te laten drijven, kalm en met gesloten ogen, aan de oppervlakte van het water. Nee, het is niet altijd een kwestie van opzettelijke verdringing, had een arts hem uitgelegd (...)". Prachtige passages vind ik, vintage Modiano. Evenzeer vintage Modiano vind ik hoe hij Daranage opvoert als een figuur die inderdaad op kalme wijze drijft, meedobbert op het trage ritme van zijn droeve mijmeringen, en niet zozeer dingen actief verdringt maar passief 'laat wegdrijven'. Verdringing is als het ware nog te actief voor iemand die zo sereen en gelaten is als Daragane. Die ook liever mijmert over leegte en gemis dan dat hij zich ertegen verzet.

De wijze waarop hij dat doet is bovendien naar mijn smaak niet alleen maar droefgeestig, maar - zoals volgens mij vaker bij Modiano - ook van een vreemdsoortig verlokkende lichtheid. Rond hemzelf en mensen uit zijn verleden hangt een onbepaaldheid die zeker kwellend is, omdat die onbepaaldheid vragen oproept zonder antwoord, maar die ook in stilte een grote rijkdom bevat omdat niets nog vastligt en alles nog vol is van potentiële betekenis en belofte. Op een gegeven moment loopt Daragane, in zijn herinnering, met een belangrijke vrouw uit zijn leven - feitelijk een substituut-moeder- door de straten van Parijs. Daarbij loopt heden, verleden en nog verder verleden zo enorm door elkaar dat die vrouw haar vaste contouren helemaal verliest en een onbekende voor hem wordt. "Terwijl hij zo naast haar liep, had hij zich overgegeven aan een weldadige toestand van geheugenverlies. Ten slotte begon hij zich zelfs af te vragen sinds wanneer hij in het gezelschap van die onbekende dame verkeerde. Hij had haar misschien pas ontmoet, in de laan in het park of voor een van de gebouwen met hun blinde façades. En als hij toevallig ergens licht zag branden, was het telkens het raam van een bovenste verdieping, alsof iemand die lang geleden was vertrokken, had vergeten een lamp uit te doen". Het is duidelijk: hier krijgt Daragane geen antwoord op de vraag wat deze vrouw - deze substituut-moeder- voor hem betekend heeft. Maar juist door zijn onbepaaldheid is deze scène voor hem ook weldadig, even suggestief en vol ongrijpbare rijkdom als een droom. De leegte is niet alleen een beklemmende en droeve kwelling, maar ook iets waarin je met verstild genot kunt drijven.

Modiano roept veel vaker die mengeling van melancholie en lichtheid op, van droefenis en weldadigheid, steeds in ongehoord verstilde en rake zinnen waarin geen woord te veel staat. Sfeer is daarbij steeds veel belangrijker dan handeling. Zinnen die even ijl, leeg en licht zijn als de werkelijkheid die ze evoceren. Dat is in al zijn boeken zo, en daarom vind ik ze allemaal prachtig. Ze vervelen mij ook niet, ondanks dat ze qua sfeer erg op elkaar lijken en vaak ook dezelfde motieven (in dit boek ook: bepaalde personages en Parijse locaties) uit eerdere boeken hernemen. Ten eerste omdat Modiano echt geweldig schrijft en alleen daardoor mij nooit kan vervelen. Maar vooral ook omdat elk boek van hem toch net weer anders is dan al zijn andere. Wat in dit boek bijvoorbeeld sterker naar voren komt dan in veel van zijn andere is de even droeve als soms ook gelukzalige herinnering aan de verloren kindertijd, en ook de droefenis van een verlaten kind dat niet begrijpt wat er om hem heen gebeurt. Maar dat intuïtief wel veel doorvoelt door zoiets simpels als het geluid van een auto die wegrijdt in de nacht. En later, als veel oudere man, onwillekeurig weer terugdenkt aan wat hij toen voelde, ook al begreep hij het als kind niet en al was hij dat onbegrepen gevoel later als volwassene vergeten. Dat hele amalgaam van verloren en vergeten jeugd en van door vergetelheid doordesemde herinnering daaraan kan Modiano als geen ander oproepen. Zoals bijvoorbeeld in zijn ogenschijnlijk simpele, maar feitelijk onnavolgbaar prachtige slotzin die ik hier niet zal verklappen. En in vele zinnen daarvoor.

Het was weer geweldig, deze Modiano. Binnenkort verschijnen weer wat heruitgaven, en hij zal nog wel een paar nieuwe boeken schrijven. Die ga ik allemaal lezen, net als alle andere Modianootjes, en net als alle andere Modianootjes lees ik ze na enige tijd allemaal weer opnieuw.