Lezersrecensie
Hoe om te gaan met de Duitse schuldvraag
Das Eigentliche van Iris Hanika (verschenen 2010, vertaald 2021) kreeg in 2010 de literatuurprijs van de Europese Unie, alsof het boek door Europa politiek wordt omarmd maar zo moeten we het niet zien, doelstelling van deze meer steriele prijs is ‘ to promote the circulation of literature within Europe and to encourage greater interest in non-national literary works‘ . Hanika heeft de Duitse schuldvraag in elk geval niet minder Duits gemaakt, maar we kijken mee met de mensen die hiermee moeten proberen om te gaan. Er wordt een kijkje gegeven in het leven van archivaris Hans Frambach in Berlijn, in het Instituut wat Vergangenheitsbewirtschaftung (Economische exploitatie van het verleden) moet verzorgen. Hanika zelf noemde in een interview haar boek een ‘verstoord zelfportret’, van iemand die naarstig en bijna lijdend zoekt naar de antwoorden op het Duitse Holocaust verleden.
Er zijn goed geschreven recensies over de inhoud (Shira Keller NRC en Martenjan Poortinga in Literair Nederland). Dat de naam van het instituut zelf al vreemd is, wordt echter blijkbaar alleen in Duitse recensies besproken. Het boek laveert daarmee tussen satire en journalistiek, maar is toch vooral serieus qua inhoud.
De vorm van het boek van Hanika is een soort novelle maar ook een leerstuk, je kan notities maken, het is veel informatie die precies wordt geciteerd, het is journalistiek werk. De vorm is echter ook die van poëzie (muzikale teksten overgenomen of iets gewijzigd, regels van TS Elliot), met eigen teksten die herhaald worden of uitgesponnen, een paar bladzijden worden blank gelaten na de herinnering van de hij persoon aan het bezoek aan Auschwitz.
Het thema gaat niet over de schuldvraag zelf. Het is namelijk niet een verhaal van een maar van twee personen, Hans en Graziela, met ieder hun eigen obsessie. In het boek wordt het Eigentliche van Hans - dat wat hij denkt of onderzoekt over het Duitse verleden - tegenover het Eigentliche geplaatst van Graziela, een vriendin, bij wie daaronder wordt verstaan het begeerd willen worden (door iemand anders dan Hans, en wijst daarmee op een poging tot een verstoord zelfportret). Daarmee is het Eigentliche meer een begrips zaak, dat van het serieuze, net als het begrip wat daartegenover staat de acedia, de onverschilligheid, waartegen gewaarschuwd wordt en waar in het midden van het boek een soort journalistiek hoofdstuk aan is gewijd met als referentie de Duitse filosoof Michael Theunissen. Daarmee plaatst Hanika de kwestie van de schuldvraag wel onder een heel algemene paraplu en lijkt het daardoor ook wel op een uitvlucht, mogelijk zelfs een vlucht weg van het probleem. Hoe kunnen we nu begrijpen wat we doen? Als we maar serieus blijven in hoe we ermee omgaan is het nog steeds ‘ eigen’ of authentiek, maar is niet meer een apart probleem. De Duitse schuldvraag valt dan zelfs in een subcategorie van alles waar je nog meer over kan denken. Zo zou je althans deze thematiek kunnen plaatsen; ik vond het lastig, als je begint met deze twee begrippen en dan de hele Duitse schuldvraag probeert te begrijpen, dan lukt dat je niet. Dat zal dus niet de opzet zijn geweest maar het speelt bij de lezer als een vooroordeel mee.
Er zijn in het boek drie situaties die een ontsnapping aan de schuld zouden kunnen voorstellen: de herinnering aan het laatste bezoek van de hij persoon aan Auschwitz, waar hij precies de route loopt die vanuit de trein gelopen werd maar dan kan hij toch afslaan en de route volgen die uit het kamp komt, een bevrijding. De andere is de orgelwerkjes in de kerk waar hij naar toe gaat en die in het kader van een moderne holocaust herdenking plaatsvinden waar hij met afschuw weer uit vertrekt. De derde is wanneer hij het Instituut vroeger verlaat om een reisgids naar Shanghai te gaan kopen, waar hij op verzoek van zijn baas een nieuwe opdracht zal uitvoeren. Hij neemt het menselijke deel van zijn vorige opdracht mee naar huis, een kindertekening waardoor hij ontroerd wordt.
Dan wordt er in het boek ook iets besproken, waar de schuldvraag mee behept is, het wordt niet door iedereen in gelijke mate gevoeld, de Kerk gaat er mee aan de haal door het een eeuwig conflict te noemen sinds Kain en Abel, de filmindustrie gaat er mee aan de haal door alleen de fraaie verhalen eruit te halen en net te doen alsof het allemaal verleden tijd en fictie is geworden. Dat is een soort waarschuwing, die Hanika blijkbaar toch wil meegeven, dat is niet het Eigentliche.
Ook door dat gegeven dat Hanika haar boek een verwrongen zelfportret is gaan noemen krijg je bij de combinatie van Hans en Graziela met hun sterk uiteenlopende Eigentlichkeit het gevoel dat de Duitse schuldvraag meer vorm is geworden, achtergrond, rook, zoals ook Merkel ergens genoemd wordt met haar gebaren.
Er zijn goed geschreven recensies over de inhoud (Shira Keller NRC en Martenjan Poortinga in Literair Nederland). Dat de naam van het instituut zelf al vreemd is, wordt echter blijkbaar alleen in Duitse recensies besproken. Het boek laveert daarmee tussen satire en journalistiek, maar is toch vooral serieus qua inhoud.
De vorm van het boek van Hanika is een soort novelle maar ook een leerstuk, je kan notities maken, het is veel informatie die precies wordt geciteerd, het is journalistiek werk. De vorm is echter ook die van poëzie (muzikale teksten overgenomen of iets gewijzigd, regels van TS Elliot), met eigen teksten die herhaald worden of uitgesponnen, een paar bladzijden worden blank gelaten na de herinnering van de hij persoon aan het bezoek aan Auschwitz.
Het thema gaat niet over de schuldvraag zelf. Het is namelijk niet een verhaal van een maar van twee personen, Hans en Graziela, met ieder hun eigen obsessie. In het boek wordt het Eigentliche van Hans - dat wat hij denkt of onderzoekt over het Duitse verleden - tegenover het Eigentliche geplaatst van Graziela, een vriendin, bij wie daaronder wordt verstaan het begeerd willen worden (door iemand anders dan Hans, en wijst daarmee op een poging tot een verstoord zelfportret). Daarmee is het Eigentliche meer een begrips zaak, dat van het serieuze, net als het begrip wat daartegenover staat de acedia, de onverschilligheid, waartegen gewaarschuwd wordt en waar in het midden van het boek een soort journalistiek hoofdstuk aan is gewijd met als referentie de Duitse filosoof Michael Theunissen. Daarmee plaatst Hanika de kwestie van de schuldvraag wel onder een heel algemene paraplu en lijkt het daardoor ook wel op een uitvlucht, mogelijk zelfs een vlucht weg van het probleem. Hoe kunnen we nu begrijpen wat we doen? Als we maar serieus blijven in hoe we ermee omgaan is het nog steeds ‘ eigen’ of authentiek, maar is niet meer een apart probleem. De Duitse schuldvraag valt dan zelfs in een subcategorie van alles waar je nog meer over kan denken. Zo zou je althans deze thematiek kunnen plaatsen; ik vond het lastig, als je begint met deze twee begrippen en dan de hele Duitse schuldvraag probeert te begrijpen, dan lukt dat je niet. Dat zal dus niet de opzet zijn geweest maar het speelt bij de lezer als een vooroordeel mee.
Er zijn in het boek drie situaties die een ontsnapping aan de schuld zouden kunnen voorstellen: de herinnering aan het laatste bezoek van de hij persoon aan Auschwitz, waar hij precies de route loopt die vanuit de trein gelopen werd maar dan kan hij toch afslaan en de route volgen die uit het kamp komt, een bevrijding. De andere is de orgelwerkjes in de kerk waar hij naar toe gaat en die in het kader van een moderne holocaust herdenking plaatsvinden waar hij met afschuw weer uit vertrekt. De derde is wanneer hij het Instituut vroeger verlaat om een reisgids naar Shanghai te gaan kopen, waar hij op verzoek van zijn baas een nieuwe opdracht zal uitvoeren. Hij neemt het menselijke deel van zijn vorige opdracht mee naar huis, een kindertekening waardoor hij ontroerd wordt.
Dan wordt er in het boek ook iets besproken, waar de schuldvraag mee behept is, het wordt niet door iedereen in gelijke mate gevoeld, de Kerk gaat er mee aan de haal door het een eeuwig conflict te noemen sinds Kain en Abel, de filmindustrie gaat er mee aan de haal door alleen de fraaie verhalen eruit te halen en net te doen alsof het allemaal verleden tijd en fictie is geworden. Dat is een soort waarschuwing, die Hanika blijkbaar toch wil meegeven, dat is niet het Eigentliche.
Ook door dat gegeven dat Hanika haar boek een verwrongen zelfportret is gaan noemen krijg je bij de combinatie van Hans en Graziela met hun sterk uiteenlopende Eigentlichkeit het gevoel dat de Duitse schuldvraag meer vorm is geworden, achtergrond, rook, zoals ook Merkel ergens genoemd wordt met haar gebaren.
1
Reageer op deze recensie
